ponedjeljak, 25. srpnja 2016.

Sve o Afganistan

Afganistan

Iz Wikipedije, slobodne enciklopedije
Islamska Republika Afganistan
جمهوری اسلامی افغانستان
د افغانستان اسلامي جمهوریت
Grb
Državna himna: "Sououd-e-Melli"
Najveći gradAbdul Salam Azimi
Službeni jeziciDari (perzijski)
Paštu[1]
DemonimAfganistanci
Vlada
 - PredsjednikAšraf Gani
Površina
 - Ukupno647,500 [2] km2
Stanovništvo
 - Procjena za 2010. 28,395,716
Valutaafghani (AFN)
Vremenska zona+4:30(UTCUTC +4:30)
Pozivni broj+93
Web domena.af
Avganistan ili Afganistan (arap. فغانستان), službeni naziv Islamska Republika Avganistan, je država u jugozapadnoj Aziji.[1] Zemlja nema izlaz na more, a dužina kopnene granice iznosi 5.529 km.[2] Na zapadu se graniči sa Iranom (936 km), na severu saTurkmenistanom (744 km), Uzbekistanom (137 km) i Tadžikistanom (1.206 km), na severoistoku sa Kinom (76 km), a na istoku i jugu sa Pakistanom (2.430 km).[2] Avganistan je jedna od najsiromašnijih zemalja u Aziji. Članica je Ujedinjenih nacija od 1946.[1]
Avganistan je drevno žarište Puta svile i ljudskih migracija. Arheolozi su na području današnjeg Avganistana pronašli dokaze ljudskog prisustva koji datiraju iz srednjeg paleolitskog perioda. Veruje se da se urbana civilizacija na ovoj teritoriji pojavila između 3000. i 2000. p. n. e. S obzirom da se nalazi na veoma važnoj lokaciji koja povezuje kulturu Bliskog istoka sa centralnom Azijom i Indijskim potkontinentom, tokom vekova je bio dom raznih naroda.[3], i svedok je raznih vojnih kampanja, među kojima su najviše vredne pomena kampanje Aleksandra VelikogDžingis-kana, i zapadnih sila u moderno doba. Ova zemlja takođe predstavlja i izvor iz kojeg sugrčko-baktrijsko kraljevstvokušansko carstvo, Beli huni (Heftaliti), Safaridi, Gaznavidi, Goridi, Hildžiji, Timuridi, Moguli i Durani izdigli i sagradili veoma snažne imperije.[4]
Politička istorija modernog Avganistana počinje 1709. godine, kada je uspostavljena Hotaki dinastija u Kandaharu, nakon čega dolazi do uspona Durani imperije 1747. godine.[5][6][7] Krajem 19. veka, Avganistan postaje tampon država tokom „Velike igre“ izmeđuBritanske Indije i Ruske Imperije. Nakon Trećeg anglo-avganistanskog rata 1919. godine, kralj Amanulah je započeo evropsku modernizaciju svoje zemlje, ali je sprečen od strane ultra-konzervativaca. Tokom Hladnog rata, nakon povlačenja Britanaca iz Indije1947. godine, Sjedinjene Američke Države i Sovjetski Savez počinju da šire svoj uticaj u Avganistanu, [8] što je dovelo do krvavog rata između mudžahedina („sveti ratnici“) koje je podržavala Amerika i vlasti koju je podržavao Sovjetski Savez, u kojem je živote izgubilo više od milion Avganistanaca.[9] Nakon ovoga usledio je avganistanski građanski rat 90-ih godina, uspon i pad ekstremističke talibanske vlasti i rat u Avganistanu, koji traje od 2001. godine pa sve do danas.[10] U decembru 2001. godine, Savet bezbednosti Organizacije ujedinjenih nacija odobrio je stvaranje Međunarodnih snaga za bezbednosnu pomoć radi održavanja bezbednosti u Avganistanu, kao vid pripomoći vladi Hamida Karzaja.
Tri decenije ratovanja su učinile Avganistan jednom od najopasnijih zemalja na svetu,[11] kao i najveći „izvoznik izbeglica i azilanata“. Dok međunarodna zajednica pokušava da obnovi ovu ratom razorenu zemlju, terorističke grupe, kao što su Hakani i Hezb-e-Islami Gulbudin,[12] aktivno su uključeni u svetske pobune Talibana, koje se sastoje iz stotina atentata i napada bombaša-samoubica. PremaUjedinjenim nacijama, ove pobune su krive za 80 % civilnih žrtava u ratu koji traje od 2001. godine u periodu između 2011. i 2012. godine.[13]
Oko 42 % stanovništva Avganistana živi ispod linije apsolutnog siromaštva, što znači da njihov prihod čini manje od $1,25 američkih dolara dnevno,[14] a nešto malo više iznad 70 % stanovništva je pismeno.

Etimologija[uredi - уреди | uredi izvor]

Ime „Avganistan“ (Afghānistān)[15] znači „Zemlja Avgana“,[16] koji je nastao iz entonima Avgana. Istorijski, ovaj naziv se odnosio na Paštune, koji predstavljaju najveću etničku grupu u Avganistanu.[17] Ovo ime se javlja i kao „Abgan“ u 3. veku nove ere u vreme Sasanida,[18] i „Avagana“ u 6. veku nove ere kod indijskog astronoma Varahamihire.[17]Narod koji se naziva ovim imenom se nekoliko puta pominje u jednoj geografskoj knjizi iz 10. veka."[19]
Ime „Avganistan“ napisano na ovoj litografiji iz 1847. godine, Džejms Ratrej.
El Biruni je u XI veku o njima govorio kao o različitim plemenima koja žive na zapadnoj planinskoj granici reke Inde, što bi trebalo da znači - na obodu Sulejman planina.[20] Ibn Batuta, poznati marokanski naučnik koji je posetio ove predele 1333. godine, napisao je:
Putovali smo do Kabula, nekada velikog grada, a sada sela naseljenog persijskim plemenom koje se naziva „Avganima“. Imaju planine i klisure, posede velike snage, i uglavnom su drumski razbojnici. Njihova glavna planina je Sulejman planina.
Jedan ugledni persijski naučnik iz 16. veka daje dosta objašnjenja o Avganima. Na primer, on piše:
Muškarci iz Kabula i Hildžiji su takođe otišli kući; i kad god su bili ispitivani o muslimanima kohistanskih planina o tome kakvo je tamo stanje, oni bi rekli, „ne nazivaj ga Kohistanom, već Avganistanom; tamo nema nikoga drugog do Avganistanaca i nereda." Stoga, jasno je da zbog toga ovi ljudi svoju zemlju na svom jeziku nazivaju Avganistan, a sebe Avganistancima.
Široko je prihvaćeno da su termini „Paštun“ i „Avgan“ sinonimi.[17] U spisima pašto pesnika iz 17. veka, Kušal Kan Kataka, on kaže:
Izvucite svoje mačeve i posecite čisto, svakoga ko kaže da Paštun i Avgan nisu isto! To znaju Arapi, a znaju i Rimljani: Avgani su Paštuni, Paštuni su Avgani![21]
Poslednji deo imena, „-stan“ je persijski sufiks koji označava mesto. Ime „Avganistan“ je opisao mogulski car iz 16. veka, Babur, u svojim memoarima (Baburnama), kao i persijski naučnik Firišta i Baburovi naslednici, pozivajući se na tradicionalne etničke paštunske teritorije između Hindukuš planinskog masiva i reke Ind.[22] Početkom 19. veka, avganistanski političari su rešili da prihvate naziv „Avganistan“ za celu oblast, nakon što se prevod ovog termina na engleski pojavio u raznim sporazumima sa kadžaridskom Persijom i britanskom Indijom.[23] Godine 1857. u svom prikazu knjige Dž. V. Keja „Avganistanski rat“ (eng: „The Afghan War“), Fridrih Engels opisuje Avganistan kao:
jednu prostranu zemlju Azije ... između Persije i Indije, a u drugom pravcu između Hindukuša i Indijskog okeana. Nekada je sadržala persijske provincije Horasan iKohistan, kao i HeratBeludžistanKašmirSind i dobar deo Pandžaba ... Njegovi najvažniji gradovi su Kabul, glavni grad, GazniPeševar i Kandahar.
Avganistansko kraljevstvo se nekada nazivalo Durani carstvo (kraljevstvo Kabula), kako ga spominje i britanski državnik i istoričar, Montstjuart Elfinston.[24] Međunarodni suverenitet je Avganistanu zvanično priznat nakon potpisivanja anglo-avganistanskog sporazuma iz 1919. godine.[25][26]

Geografija[uredi - уреди | uredi izvor]

Topografski izgled Avganistana
Pejzaži Avganistana.
Sa 652.230 km²,[27] Avganistan je po veličini 41. zemlja na svetu,[28] što ga čini malo većim od Francuske, manjim od Mjanmara, a skoro iste veličine kao Teksas u SAD. Graniči se sa Pakistanom na jugu i istoku, na zapadu sa Iranom, na severu sa Turkemenistanom, Tadžikistanom, i sa Kinom na Dalekom istoku.
U ovoj zemlji živi preko 30 miliona stanovnika (28.395.716 stanovnika (2010)).[29] Glavni grad je Kabul. Ostali važniji gradovi su: Kandahar,DžalalabadHeratMazari Šarif. To je planinska zemlja bez izlaza na more, sa ravnicama na severu i jugozapadu.
Geografski, Avganistan je zemlja Centralne Azije.[30] Međutim, u geopolitičkom i kulturološkom smislu, Ujedinjene nacije ga, zajedno sa Iranom, svrstavaju u Južnu Aziju.[31][32][33] Kulturološki pripada bliskoistočnom muslimanskom svetu. Najviši vrh ove zemlje je Nošak, na 7492 metara nadmorske visine. Zemlja ima kontinentalnu klimu, sa veoma oštrim zimama u centralnim oblastima, ledenim površinama na severoistoku oko Nuristana i Vakana, gde je prosečna temperatura u januaru ispod -15 °C, i vrućim letima u nižim oblastima, kao što su Sistan sliv na jugozapadu, Džalalabad basen na istoku, i avganistanske turkestanske ravnice duž reke Amu na severu, gde je prosečna temperatura u julu preko 35 °C.
Iako ova zemlja ima veliki broj reka i rezervoara, veliki delovi zemlje su bezvodni. Sistan basen je jedan od najsušnjih regiona u zemlji.[34]Pored uobičajenih kiša, u Avganistanu tokom zime pada i sneg u Hindukušu i na Pamir planinama, a na proleće otopljeni sneg se pretvara u potoke koji se ulivaju u reke i jezera.[35][36] Međutim, dve trećine tih voda se ulivaju u reke susednih zemalja, kao što su Iran, Pakistan i Turkmenistan. To stvara ekonomski problem državi, jer bi obnova sistema za navodnavanje i preusmeravanje voda, državu koštalo više od 2 milijarde američkih dolara.[37]
Hindukuške planine na severoistoku, unutar i oko provincije Badakšan su geološki aktivna oblast u kojoj su česti zemljotresi, klizišta i snežne lavine. Zemljotresi su često krajnje destruktivni sa mnogim ljudskim žrtvama.[38] Poslednji jaki zemljotresi su bili 4. februara 1998. godine, u kojem je stradalo 6000 ljudi u Badakšanu, blizu Tadžikistana.[39] Zatim su usledili zemljotresi u Hindukušu 2002. godine, u kojima je poginulo više od 150 ljudi iz raznih zemalja regiona, dok je preko hiljadu povređeno. Nakon zemljotresa 2010. godine u Avganistanu je bilo 11 mrtvih, više od 70 povređenih, a više od 2000 kuća je uništeno. Klizišta se često javljaju kao posledica zemljotresa ili nakon obilnih kiša, kao i usled topljenja snega. Takođe, klizišta mogu biti krajnje destruktivna sa mnogobrojnim žrtvama. Jedno od najsmrtonosnijih klizišta ikada, desilo se 3. maja 2014. godine u Badakšanu, sa preko 2100 žrtava.[40] Snežne lavine su treća i ne manje opasnija prirodna katastrofa od prethodne dve. Često se javljaju tokom zimskog perioda i veoma su opasne na nekim putnim komunikacijama u ovom delu Avganistana.[41]
Prirodne resurse ove zemlje čine: ugaljbakar, rude gvožđalitijumuranijum, retki zemljani elementi, hromitzlatocinktalkbaritsumporolovodrago i poludrago kamenje,prirodni gasnafta i drugo. Godine 2010. američki i avganistanski zvaničnici su procenili da neiskorišćene mineralne sirovine, koje su (zvanično) otkrivene 2007. godine tokom geoloških istraživanja, vrede između 0,9 i 3 triliona američkih dolara.[42][43]
Rudno bogatsvo je uglavnom neiskorišteno. Najvažnije grane industrije su tekstilna, prehrambena, metalna i industrija kože. Domaća radinost je široko zastupljena, a jedan od najvažnijih proizvoda su vuneni tepisi.

Klima[uredi - уреди | uredi izvor]

Klima je kontinentalna sa velikim godišnjim temperaturnim kolebanjima[1]. Prosečna januarska temperatura je 0-5C°, a u julu 25-30C°. Količina padavina je mala (ispod 500 mm godišnje), a jedino su istočni krajevi vlažniji jer potpadaju pod uticaj monsunske klime[1].

Flora i fauna[uredi - уреди | uredi izvor]

Vegetacija u ravnicama je polupustinjska, u nižim planinskim područjima do 1.500 m stepska, a između 1.500-3.000 m ima četinarskih šuma. Glavni poljoprivredni proizvodi supšenicakukuruzječampirinačpamuk i voće. U planinski predelima zastupljeno je stočarstvo (ovcegoveda i koze).

Istorija[uredi - уреди | uredi izvor]

Glavni članak: Istorija Avganistana
Arheološka iskopavanja praistorijskih lokaliteta koje su izvršili Luj Dupri i drugi, ukazuju na to da su na teritoriji današnjeg Avganistana živeli ljudi pre najmanje 50.000 godina, a da su tadašnje poljoprivredne zajednice jedne od najstarijih u svetu.[44][45] S obzirom da predstavlja mesto najranijih istorijskih događaja, mnogi veruju da se Avganistan može porediti sa Egiptom u pogledu istorijske vrednosti njegovih arheoloških lokaliteta.[46] Ova zemlja se nalazi na jedinstvenoj lokaciji gde su razne civilizacije dolazile u dodir jedne sa drugima i gde je često dolazilo do borbi. Bila je dom raznih naroda kroz vekove, među kojima su drevni iranski narodi, koji su igrali dominantnu ulogu u stvaranju indo-iranskih jezika u regionu.
U više momenata je ova regija bila deo velikih imperija, među kojima su AhemenidskoSeleukidsko i Maurijsko carstvo, zatim Sasanidsko kraljevstvo i Islamski halifat. Mnoga carstva su stala na noge baš na prostoru današnjeg Avganistana, kao što su Grčko-baktrijsko kraljevstvoKušansko carstvo, Kabulski šahovi, Beli huni (Heftaliti), Safaridi, Samanidi, Gaznavidi, Goridi, Hildžiji, Kartidi, TimuridiMoguli, a onda i Hotaki i Durani dinastije, koje su kasnije politički obeležile nastanak moderne avganistanske države.

Preislamski period[uredi - уреди | uredi izvor]

Dvojezični (grčki i aramejski) ukaz cara Ašoka iz 3. veka nove ere otkriven u južnom delu Kandahara.
Arheološko istraživanje sprovedeno tokom 20. veka sugeriše da je geografsko područje Avganistana usko povezano kulturom i trgovinom sa svojim susedima na istoku, zapadu i severu. Artefakti tipični za period paleolitamezolitaneolitabronzanog i gvozdenog doba su pronađeni u Avganistanu.[47] Veruje se da se urbana civilizacija pojavila još 3000. p. n. e., a rani oblik grada Munigaka (blizu Kandahara, na jugu zemlje) je možda bila isturena kolonija civilizacije iz doline Inda.
Jedan od dvojice Buda iz Bamijana; budizam je pre islamskih osvajanja bio dosta rasprostranjen u regionu.
Nakon 2000. p. n. e., uzastopni talasi polu-nomadskih naroda iz srednje Azije su krenuli ka jugu Avganistana, među kojima je bio veliki broj govornika indo-evropskih jezika. Ova plemena su kasnije migrirala dalje na jug, do Indije, zapadno u odnosu na današnji Iran, a prema Evropi su migrirali preko oblasti severno od Kaspijskog jezera.[48] Ovaj region se u celini zvao Arijana.[49][50] Drevna religijazoroastrizam je, kako neki veruju, nastala na teritoriji današnjeg Avganistana između 1800. i 800. p. n. e., a takođe se smatra i da je njen osnivač, Zaratustra, živeo i umro u Balhu.[51][52][53] Drevni istočno-iranski jezici su se najverovatnije govorili na teritoriji Avganistana u vreme zoroastrizma. Do sredine 6. veka pre nove ere, arhamenidski Persijanci su zbacili Međane i dodali teritoriji Avganistana Arahoziju,Ariju i Baktriju. Natpis na spomeniku kralja Darija I pominje dolinu Kabula na listi 29 zemalja koje je osvojio.[54]
Aleksandar Makedonski i njegova vojska su došli na područje Avganistana 330. p. n. e., nakon pobede nad Darijem III godinu dana ranije u bici kod Gaugamele.[51] Nakon Aleksandrove kratke okupacije, vladari Seleukidskog kraljevstva su kontrolisali ovo područje sve do 305. p. n. e., kada su veliki deo predali indijskom Maurijskom carstvu, kao deo savezničkog sporazuma.
Aleksandar ih je preuzeo od Arijanaca i uspostavio svoja naselja, ali ih je Seleuk I Nikator predao Čandragupta Mauriju kao uslov za sklapanje braka i dobijanje 500 slonova.[55]
Strabo, 64 BCE – 24 CE
Marijanci su doneli budizam iz Indije, i kontrolisali su oblasti južno od Hindukuša do oko 185. p. n. e., kada su zbačeni. Njihov pad počinje 60 godina nakon Ašokove vladavine, što je dovelo do helenističkih osvajanja regiona od strane grčko-baktrijskog kraljevstva. Veliki deo tih regiona se otcepio od Grčko-baktrijskog kraljevstva i postalo deo Grčko-indijskog kraljevstva. Indo-Grci su poraženi i proterani od strane Indo-Skita krajem 2. veka pre nove ere.
Tokom prvog veka pre nove ere, Partijsko kraljevstvo je pokorilo ovu oblast, ali su je zatim oteli njigovi vazali, Indo-Partijci. Od sredine do kraja 1. veka nove ere, Kušansko kraljevstvo, koje se nalazilo u modernom Avganistanu, postalo je pokrovitelj budističke kulture. Kušite su porazili Sasanidi u 3. veku nove ere. Iako su razni vladari koji su sebe nazivali Kušitima (opšte poznati kao Indo-Sasanidi) vladali ovim regionom, smatra se da su bili podređeni Sasanidima.
Kušite su nasledili kidaritski Huni,[56] koje su nasledili na vlasti kratkotrajni ali snažni Heftaliti.[57] Heftalite je porazio Hozroje I Anuširvan 557. godine nove ere, koji je ponovo uspostavio sasanidsku vlast u Persiji. Međutim, u 6. veku nove ere, naslednici Kušita i Heftalita su u Kabulu oformili malu dinastiju koja se zvala „Šahovi Kabula“.

Islamizacija i invazija Mongola[uredi - уреди | uredi izvor]

Izgrađena za vreme Guridske monarhije, Saborna džamija u Heratu je jedna od najstarijih džamija u Avganistanu.
U periodu između 4. i 19. veka, severozapadni deo savremenog Avganistana se smatrao celinom koja je nosila regionalno ime Horasan.[58][59] Dve od četiri prestonice Horasana: Herat i Balk se sada nalaze u Avganistanu, dok su Kandahar, Zabul, Gazna i Avganistan formirali granicu između Horasana i Hindustana.[60][61][62]
Minijatura iz Padšahname koja prikazuje predaju kandaharskog garnizona safavidske dinastije 1638. godine Mogulima, koji su kasnije povratili Safavidi 1649. godine tokom mogulsko-safavidskog rata.
Arapski muslimani su doneli islamsku poruku u Herat i Zaranj 642. godine nove ere i započeli svoje širenje na istok; neki stanovnici koje su sreli su prihvatili islam, dok su se drugi pobunili.[63] Narod Avganistana je bio multikonfesionalan, među njima je bilo zaratustrijanaca, budista, Zunbila, indusa, hrišćana, Jevreja i drugih.[64] Zunbili i Šahovi Kabula su poraženi 870. godine nove ere od strane safaridskih muslimana iz Zaranja. Kasnije su Samanidi produžili njihov islamski uticaj južno ka Hindukušu. Priča se da su muslimani i nemuslimani i dalje živeli jedni pored drugih u Kabulu pre dolaska Gaznavida na vlast.
Kabul ima dvorac poznat po njegovoj snazi, dostupan samo jednim putem. U njemu ima muslimana, u njemu je grad u kojem žive bezbožnici iz Indije.[65]
Estahri, 921. godine nove ere
Avganistan je postao jedan od glavnih centara muslimanskog sveta „islamskog zlatnog doba“.[66] Do 11. veka, sultan Mahmud iz Gazneje napokon islamizovao sve preostale nemuslimanske oblasti, osim Kafiristana. Gaznavide je nasledila dinastija Gurida koja je samo proširila i ojačala već postojeće carstvo. 1219. g. n. e. Džingis Kan i njegova mongolska vojska su pregazili ovaj kraj. Njegove trupe su navodno srušile horasanske gradove Herat i Balk, kao i Bamijan.[67]
Šahre Zohak (Crveni grad), koji je Džingis Kan uništio 1222. godine.
Razaranja koja su izazvali Mongoli su ispraznila veće gradove i naterale mnoge meštane da se vrate ruralnom agrarnom društvu.[68] Mongolska vladavina se nastavila sa Ilkanatom na severozapadu, dok je Khilji dinastija avganistanske plemenske oblasti vladala južno od Hindukuša, sve do Timurove invazije koji je 1370. godine uspostavio dinastiju Timurida.[69] Tokomm vladavina Gaznavida, Gurida i Timurida, Avganistan je proizveo mnogo lepih islamskih arhitektonskih spomenika, kao i brojna naučna i književna dela. Babur, koji je potomak i Timura i Džingis Kana, došao je iz Fergane i preuzeo je Kabul od arhunske dinastije, te je odatle počeo da preuzima kontrolu nad centralnim i istočnim oblastima Avganistana. Ostao je u Kabulu do 1526. godine, kada je njegova vojska napala Sultanat Delhi u Indiji, da bi zamenio Lodi dinastiju sa Mogulskim carstvom. Od 16. do početka 18. veka, Avganistan je bio deo tri regionalna kraljevstva: Buharski kanat na severu, šiitska Safavidska dinastija na zapadu, a preostala velika teritorija je pripadala Mogulskom carstvu.

Hotaki dinastija i Durani carstvo[uredi - уреди | uredi izvor]

Mir Vais Hotak, koga smatraju avganistanskim Džordžom Vašingtonom,[70] imao je uspeha u pobuni koju je pokrenuo protiv persijskih Safavida 1709. godine. Svrgnuo je i pogubio Džurdžis Kana, čime je Avganistanu obezbedio nezavisnost. Do 1713. godine, Mir Vais je porazio dve velike persijske vojske, od koje je jednu predvodio Kušrav Kan, rođak Džurdžin Kana, a drugu Rustan Kan. Vojske je poslao sultan Husein, šah iz Isfahana da bi povratile kontrolu nad Kandaharom.[71] Mir Vais je umro prirodnom smrću 1715. godine, a nasledio ga je njegov brat, Abdul Aziz Hotaki, kojeg je ubio Mir Vaisov, sin Mahmud Hotakija i tako izdao državu. Godine 1722. Mahmud je poveo avganistansku vojsku na Isfahan, prestonicu Persije. Opustošio je grad nakon bitke kod Gulnabada i sebe proglasio kraljem Persije. Persijanci nisu bili verni avganistanskim vladarima i nakon masakra hiljade naučnika, verskih plemića i članova safavidske porodice, Hotaki dinastija je izbačena iz Persije nakon bitke kod Damgana 1729. godine.[72]
Ahmed Šah Durani, osnivač poslednjeg, Durani carstva, i „Otac nacije“.
Godine 1738. Nader Šah je zajedno sa svojim afšaridskim snagama preoteo Kandahar od Huseina Hotakija, kada je oslobođen zatočeni šesnaestogodišnji Ahmad Šah Durani, te je postao komandant četiri hiljade Nader Šahovih Avganistanaca.[73] Njegove snage su iz Kandahara krenule na Indiju sa ciljem da je pokore; prošavši kroz GazniKabulPešavar i Lahore,da bi zatim nakon Karnalske bitke uspeli da je pokore, opljačkavši Delhi. Nader Šah i njegova vojska su napustili Delhi, ali su sa sobom poneli veliko blago, koje su činili i „Koh-i nur“ i „Darjaje nur“ dijamanti.[74] Nakon smrti Nader Šaha 1747. godine, Avganistanci su izabrali Ahmeda Šaha Duranija za svog šefa države. S obzirom da se smatra osnivačem modernog Avganistana,[75][76][77] Durani i njegova avganistanska vojska su osvojili ceo današnji Avganistan, PakistanHorasan i Kohistan u Iranu, kao i Delhi u Indiji.[78] Porazio je indijsko Carstvo Marata, a jedna od njegovih najvećih pobeda bila je bitka za Panipat 1761. godine. U oktobru 1772. godine, Ahmed Šah Durani je umro prirodnom smrću i sahranjen je u „Svetilištu plašta“ u Kandaharu. Nasledio ga je njegov sin, Timur Šah Durani, koji je 1776. godine premestio prestonicu iz Kandahara u Kabul. Nakon što je Timur Šah umro 1793. godine, vlast je prešla u ruke njegovog sina, Zaman Šah Duranija, zatim u ruke Mahmuda Šaha Duranija, pa Šuja Šaha Duranija i drugih.
Tokom 19. veka Avganistanskom carstvu su stizale pretnje od Persijanaca na zapadu i Sika na istoku. Zapadne provincije Horasan i Kohistan su osvojili Persijanci 1800. godine. Fateh Kan, vođa Barakzaj dinastije, je na sve moćne pozicije širom svog carstva postavio svoju braću (njih 21). Nakon njegove smrti, oni su se pobunili i podelili su provincije među sobom. Tokom ovog turbulentnog perioda, Avganistan je imao brojne kratkotrajne vladare, sve do Dost Muhamed Kana, koji se proglasio princem 1826. godine.[79] Pandžab je osvojio Ranjit Sink, koji je izvršio invaziju na Hajber-Pahtunvu, a onda je 1834. godine osvojio i Pešavar. Godine 1837. Akbar Kan je sa avganistanskom vojskom prešao hajberski prevoj da bi porazili Sike u bici kod Džamruda, nakon smrti Harija Sink Nallvua pre nego što su se povukli u Kabul.[80][81] Do tada su Britanci već počeli da napreduju sa istoka te je započet prvi Anglo-avganistanski rat, jedan od prvih većih sukoba tokom Velike igre.[82]

Zapadni uticaj[uredi - уреди | uredi izvor]

Podele Persije i Avganistana tokomVelike igre
Nakon poraza Britansko-indijskih snaga 1842. godine i pobede Avganistanaca, Britanci su uspostavili diplomatske odnose sa avganistanskom vladom, ali su se povukli iz zemlje. Vratili su se za vreme Drugog Anglo-Avganskog rata krajem sedamdesetih godina 19. veka radi dvogodišnjih vojnih operacija, koje su predstavljale pomoć Abdur Rahman Kanu da porazi Ajub Kana. Ujedinjeno Kraljevstvo je počelo da vrši jak vojno-politički uticaj nakon ovoga, te je čak i kontrolisala i spoljnu politiku države. Godine 1893. Mortimer Durand je ubedio amira Abdur Rahman Kana da potpiše sporazum (po nekima kontroverzni) pri kojem su teritorije etničkih Paštuna i Beludža bile podeljene „Durand linijom“. Ovo je bila klasična "podeli pa vladaj“ politika Britanaca koja je vodila ka zategnutim odnosima, posebno kasnije sa osnivanjem nove države Pakistan.
Nakon Trećeg anglo-avganistanskog rata i potpisivanja mira 1919. godine, kralj Amanulah Kan je proglasio Avganistan suverenom i potpuno slobodnom državom. On je priveo kraju tradicionalnu izolaciju svoje države uspostavljanjem diplomatskih odnosa sa međunarodnom zajednicom, te je nakon dvogodišnjeg putovanja Evropom i Turskom 1927-28. godine sproveo par reformi radi modernizacije nacije. Glavni pokretač tih reformi je bio Mahmud Tarzi, vatreni pristalica obrazovanja žena. On se borio za Član 68 avganistanskog ustava 1928. godine, pri čemu je osnovno obrazovanje postalo obavezno. Ropstvo je ukinuto 1923. godine. Neke reforme su stvarno uspostavljene, kao ukidanje tradicionalne burke za žene i otvaranje obrazovnih institucija, što je brzo otuđilo mnoge plemenske i verske vođe. Suočen sa velikom oružanom opozicijom, Amanulah Kan je bio primoran da abdicira u januaru 1929. godine, nakon što je Kabul pao u ruke pobunjeničkih snaga predvođenih Habibulahom Kalakanijem. Princ Muhamed Nadir Šah, Amahulahov rođak, porazio je i ubio Kalakanija u novembru 1929. godine, te je proglašen kraljem. On je napustio ubrzane reforme modernizacije Amanulaha Kana i pokušao ih sprovoditi postepenije, ali je ubijen 1933. godine od strane Abdula Halika, učenika hazarske škole. Muhamed Zahir Šah, Nadirov devetnaestogodišnji sin, nasledio je presto i vladao od 1933. do 1973. godine. Do 1946. godine Zahir Šah je vladao uz pomoć svog ujaka, koji je držao poziciju premijera i koji je nastavio politiku Nadir Šaha. Drugi ujak Zahir Šaha, Šah Mahmud Kan je postao premijer 1946. godine, te je započeo eksperiment koji je dozvolio veće političke slobode, ali je promenio politiku kada je stvar otišla dalje nego što je planirano. Zamenio ga je 1953. godine Muhamed Daud Kan, kraljev rođak i zet. Daud Kan je želeo prisnije odnose sa Sovjetskim Savezom, i udaljen odnos sa Pakistanom. Avganistan je ostao neutralan i nije učestvovao u Drugom svetskom ratu, niti je bio u savezu ni sa jednim blokom tokom Hladnog rata. Međutim, imao je korist od kasnijeg rivaliteta između Sovjetskog Saveza i SAD, jer su obe države pokušale da uspostave svoj uticaj u Avganistanu, gradeći autoputeve, aerodrome i druge važne infrastrukture u ovoj zemlji. Godine 1973, dok je kralj Zahir Šah bio u zvaničnoj poseti van zemlje, Daud Kan je izvršio državni udar i postao prvi predsednik Avganistana.

Marksistička revolucija i Sovjetski rat[uredi - уреди | uredi izvor]

Glavni članak: Afgansko-sovjetski rat
U aprilu 1978. Godine, komunistička Narodna demokratska partija Avganistana (NDPA) je preuzela vlast u Avganistanu putem Saur revolucije. U roku od par meseci, protivnici komunističke vlade su pokrenuli ustanak u istočnom Avganistanu, koji je veoma brzo prerastao u građanski rat vođen između gerilaca mudžahedina i vladinih snaga širom zemlje.Pakistanska vlada je ovim pobunjenicima pružila obuku u tajnim centrima, dok je Sovjetski Savez poslao na hiljade vojnih savetnika u znak podrške vladi NDPA-a.[83] U međuvremenu, sve veća netrpeljivost između dve frakcije NDPA-a — dominantne Halk i umerenije Parčam franckije— rezultirala je raspuštanjem parčamskih članova kabineta i hapšenjem njihovih oficira pod izgovorom pretnje od parčamskog ustanka. U septembru 1979. godine, izvršen je atentat na halkskog predsednika Nur Muhameda Tarakija tokom ustanka u okviru NDPA-a, pod vođstvom Hafizulaha Amina, koji je zatim preuzeo predsedništvo. S obzirom da nije ulivao poverenje Sovjetima, na Amina je izvršen atentat od strane sovjetskih specijalnih jedinica u decembru 1979. godine. Vlada organizovana od strane Sovjetskog saveza, pod vođstvom parčami člana Barbaka Karmala, mada je uključivala obe frakcije, popunila je prazninu. Sovjetske trupe su u velikom broju bile raspoređene da bi stabilizovale Avganistan pod Karmalom, mada se od njih nije očekivalo da vode sve bitke vođene u to vreme u Avganistanu. Međutim, kao rezultat toga, Sovjeti su sada bili direktno uključeni u ono što je postalo građanski rat u Avganistanu.[84]
NDPA je zabranila lihvarstvo, i dala izjave o ženskim pravima proglasivši jednakost polova,[85] te je uključila žene u politički život.[85]
Sjedinjene Države i Saudijska Arabija podržavaju anti-komunističke snage (mudžahedine). Od sredine 1979, ove dve države su ukupno potrošile oko 40 milijardi američkih dolara za rat u Avganistanu. Novac, oružje i oprema slati su i u susedni Pakistan, gde su se nalazile izbeglice koje se 90-ih vraćaju u Avganistan i organizuju talibanski pokretCIA je opremila i obučila oko 100.000 mudžahedina iz oko 40 zemalja.[86][87][88] Ovaj rat stvorio je više od šest miliona izbeglica koje su napustile Avganistan i u većini slučajeva otišle uPakistan ili Iran[89] Suočeni sa sve većin internacionalnim pritiskom i velikim brojem žrtava, Sovjeti su se povukli iz Avganistana 1989, mada su nastavili da podržavaju avganistanskog predsednika Muhameda Nadžibulaha sve do 1992. godine.[90]

Strana mešanja i rat[uredi - уреди | uredi izvor]

Od 1989. do 1992. godine, Nadžibulahova vlada je pokušavala da reši problem građanskog rata bez pomoći sovjetskih trupa na svojim teritorijama, ali uz njihovu ekonomsku i vojnu pomoć. Nadžibulah je pokušao da izgradi podršku za svoju vladu, te je pokušao da svoju vladu predstavi kao islamsku, a u ustavu iz 1990. godine, Avganistan je zvanično postao islamska država, i sve veze sa komunizmom su uklonjene. Međutim, Nadžibulah nije uspeo da pridobije ikakvu veću podršku, a sa raspadom Sovjetskog Saveza 1991. godine, Nadžibulah je ostao bez strane pomoći. Ovo, zajedno sa unutrašnjim kolapsom njegove vlade, dovelo je do njegovog svrgavanja sa vlasti u aprilu 1992. godine.
Nakon Nadžibulahove vlade 1992. godine, post-komunistička islamska država Avganistan je uspostavljena Pešavarskim sporazumom, sporazumom o miru i podeli vlasti pod kojim su sve avganistanske strane bile ujedinjene u aprilu 1992. godine, osim pakistanske islamske partije Gulbudina Hekmatjara. Hekmatjar je započeo bombardovanje Kabula, koje je obeležilo početak nove faze rata.
Saudijska Arabija i Iran su podržavale različite avganistanske milicije,[91][92][93] te se brzo razvila nestabilnost,[94] a sukob između dve milicije je uskoro prerastao u pravi rat.
Zbog iznenadnog početka rata, rada vladinih odeljenja, policijskih jedinica ili sistema pravde i odgovornosti, sveže osnovana islamska republika Avganistan nije ni imala vremena da se formira. Pojedinci raznih oružanih francija su vršili zverstva, dok je u Kabulu vladalo bezakonje i haos.[92][95] Zbog tog haosa, neke vođe su imale samo nominalnu vlast nad svojim komandantima.[96] Za civile nije bilo zaštite od ubistava, silovanja, ili iznuđivanja.[96] Veruje se da je oko 25,000 ljudi umrlo tokom najintenzivnijeg perioda bombardovanja od strane Hekmatjarove islamske stranke i Džunbiši Mili jedinice Abdul Rašida Dostuma, koji je osnovao savez sa Hekmatjarom 1994. godine.[95] Skoro pola miliona ljudi je napustilo Avganistan.[96]
Godine 1994. pojavljuju se talibani, dotad nepoznata frakcija mudžahedina koja sebe identifikuje kao verski učenici. Oni ubrzo započinju svoje širenje iz susednog Pakistana u smeru Kabula i time izbija novi avganistanski građanski rat. Talibani postižu brze uspehe u borbi čiji je cilj uspostavljanje krutog islamskog zakona u zemlji. Iskoristivši sukob između više frakcija mudžahedina, bivših antisovjetskih snaga, talibani u septembru 1996. godine osvajaju Kabul. Snage lojalne Rabaniju, Masudu i Dostamu povlače se na sever i formiraju tzv. Severnu alijansu, protivtalibanski savez etničkih UzbekaTadžika i Hazara. Nastavkom talibanske ofanzive, ovom savezu je krajem 90-ih ostao samo mali, severni deo Avganistana.

Talibanski emirat i ujedinjeni front[uredi - уреди | uredi izvor]

Mapa Avganistana krajem 1996. godine: Masud (crveno), Dostum (zeleno), talibani (žuto).
Talibanski režim, odmah nakon osvajanja Kabula, nameće islamski fundamentalistički poredak građanima pod svojom vlašću. Islamski zakoni najteže pogađaju žene, koje su prisiljene da oblače burke i zabranjeno im je da pohađaju školu. Neretka je i smrtna kazna. Godine1998. nakon terorističkih napada na američke ambasade u Africi, SAD napada nekoliko logora za obuku terorista al Kaide u Avganistanu krstarećim projektilima. Naime, talibanski režim je pružao utočište toj organizaciji čiji su članovi veterani rata protiv Sovjeta, kao i njenom čelniku Osama bin Ladenu.
Međutim, rane pobede Talibana propraćene su serijom poraza, što je navelo analitičare da pomisle da su talibani završili svoju vladavinu.[97] Talibani su počeli da granatiraju Kabul početkom 1995. godine, ali su poraženi od strane snaga vlade islamske države pod vođstvom Ahmada Šaha Masuda.[98][99]
Dana 26. septembra 1996. godine, dok su se talibani uz vojnu podršku Pakistana i finansijsku pomoć Saudijske Arabije pripremali za još jednu veliku ofanzivu, Masud je naredio potpuno povlačenje iz Kabula.[100] Talibani su osvojili Kabul 27. septembra 1996. godine i uspostavili islamski emirat Avganistana. Nametnuli su delovima Avganistana koji su bili pod njihovom kontrolom svoja politička i sudska tumačenja izdajući edikte koji su se posebno ticali žena.[101] Prema organizaciji Lekari za ljudska prava, "nijedan drugi režim u svetu nije tako metodično i nasilno primoravao polovinu svog stanovništva na virtuelni kućni pritvor, zabranjujući im izlazak pod pretnjom fizičkog kažnjavanja".[101]
Talibanska verska policija se obračunava sa avganistanskom ženom koja je skinula svoju burku u javnosti.
Nakon pada Kabula pod talibansku vlast 27. septembra 1996. godine, Ahmed Šah Masud i Abdul Rašid Dostum, koji su prethodno bili suparnici, osnovali su Severnu Alijansu.[102] Severna Alijansa se pretežno sastojala iz Masudovih tadžičkih snaga, Dostumovih Uzbeka,Hazara i Paštuna pod vođstvom ljudi kao što su Hadži Muhamed Mohakik, Abdul Hak i Abdul Kadir. Talibani su vojno porazili Dostumove snage osvajanjem Mazari Šarifa 1998, te je on bio primoran na egzil. Talibani su sproveli sistematske masakre nad civilima u severnom i zapadnom Avganistanu.[103][104] Predsednik [[Pervez Mušaraf], tadašnji načelnik vojske, je bio odgovoran za slanje desetina hiljada Pakistanaca da se bore rame uz rame sa talibanima i Bin Ladenom protiv Masudovih snaga.[105][106][107][108][109] Samo 2001. godine da je bilo 28 hiljada Pakistanaca koji su ratovali u Avganistanu.[105][110] Od 1996. do 2001, teroristička mreža al Kaidaa Osame Bin Ladena iAjmana el Zavahrija, organizovana je od strane Talibana u Avganistanu, [111], te je Bin Laden poslao na hiljade Arapa regruta u rat protiv Ujedinjenog fronta.[110][111][112] Ahmed Šah Masud je ostao jedini vođa Ujedinjenog frnota u Avganisantu. U oblastima pod njegovom kontrolom, Masud je uspostavio demokratske institucije i potpisao je deklaraciju o ženskim pravima.[113] Borbe su takođe dovele do toga da oko milion ljudi napusti oblasti kontrolisane od strane Talibana.[114][115] 9. septembra 2001. Ahmed Šah Masud je ubijen od strane dvojice Arapa, bombaša samoubice al Kaide u Avganistanu, a dva dana kasnije, 11. septembra 2001. organizacija al Kaida je izvršila seriju koordinisanih terorističkih napada protiv Sjedinjenih Američkih Država. Napadnut je Svetski trgovinski centar na Menhetnu u Njujorku. Američka vlada je za ove napade optužila Al Kaidu i Osamu Bin Ladena, te su zahtevali od Talibana da predaju svog vođu.[116] Talibani su odbili da se povinuju želji Sjedinjenih Američkih Država, te je u oktobru 2001. godine započeta Operacija Trajna sloboda kao nova faza rata u Avganistanu. Tokom prvobitne invazije, američke i britanske snage su bombardovale Avganistan i sarađivale sa snagama Ujedinjenog fronta u cilju oduzimanja vlasti talibanima i uklanjanja Al Kaide.[117]

Savremena istorija Avganistana (2001-danas)[uredi - уреди | uredi izvor]

Učešće NATO pakta.
U decembru 2001, nakon što je sružena vlada Talibana, formirana je nova avganistanska vlada pod Hamidom Karzajem, a takođe su osnovane i Međunarodne snage za bezbednosnu pomoć od strane Saveta bezbednosti Organizacije ujedinjenih nacija radi potpomaganja Karzajeve administracije i obezbeđivaea osnovne sigurnosti.[118][119] Takođe, talibani su počeli da se regrupišu u Pakistanu, dok je sve više koalicionih snaga ulazilo u Avganistan i počelo obnovu ratom razorene zemlje.[120][121] Ubrzo nakon njihovog pada sa vlasti, talibani su započeli pobunu da bi povratili kontrolu nad Avganistanom. Tokom naredne decenije, Međunarodne snage za bezbednosnu pomoć i avganistanske trupe vodile su mnoge ofanzive protiv Talibana, ali nisu uspeli da ih u potpunosti poraze. Avganistan je ostao jedna od najsiromašnijih zemalja na svetu, zbog nedostatka stranih investicija, korumpirane vlade i pobune Talibana.[122][123] U međuvremenu, avganistanska vlada je uspela da izgradi određene demokratske strukture, te je 7. decembra 2004. godine zemlja promenila ime u "Islamska Republika Avganistan". Pokušano je, često uz podršku stranih zemalja-donatora, da se poboljša privreda, zdravstvo, obrazovanje, transport i poljoprivreda. Međunarodne snage za bezbednosnu pomoć su započele obuku avganistanskih oružanih snaga i policije. Naredne decenije je preko pet miliona avganistanskih izbeglica vraćeno u zemlju, uključujući i mnoge koji su nasilno deportovani sa Zapada.[124][125] Do 2009. godine, pod vođstvom Talibana je počela da se formira tajna vlada u mnogim delovima zemlje.[126] Američki predsednik Barak Obama je najavio da će SAD razmesti još 30.000 američkih vojnika u zemlju 2010. godine na period od dve godine. Godine 2010, Karzaj je pokušao da održi mirovne pregovore sa talibanima i drugim grupama, ali ove grupe su odbile da prisustvuju, te su se bombaški napadi, ubistva i zasede pojačale.[127] Nakon smrti Osame Bin Ladena u maju 2011. godine u Pakistanu, na mnoge istaknute ličnosti Avganistana su izvršeni atentati, [128] i avganistansko-pakistanski pogranični okršaji su učestali, a mnogi napadi velikih razmera od strane pakistanske Hakani mreže su počeli da se događaju širom Avganistana. Sjedinjene Američke Države su upozorile pakistansku vladu na moguću vojnu akciju u slučaju da vlada odbije da napadne ove snage koje se nalaze u plemenskim oblastima pod federalnom upravom, [129] sobzirom da su SAD okrivile pobunjenike u okviru pakistanske vlade za pojačane napade.[130] Pakistanska vojska je počela da pojačava svoje napade na ove grupe u okviru rata na severozapadu Pakistana. U očekivanju povlačenja NATO trupa 2014. godine, i kasnijeg pokušaja Talibana da se vrate na vlast, grupe anti-talibanskog Ujedinjenog fronta (Južna alijansa) su počele da se regrupišu pod pokroviteljstvom Nacionalne koalicije Avganistana i Nacionalnog fronta Avganistana.[131][132]

0 komentari:

Objavi komentar