Belorusija (ek.) ili Bjelorusija (ijek.) (blr. Беларусь; rus. Белоруссия), službeno Republika Belorusija, kontinentalna je država uistočnoj Evropi. Graniči se sa Rusijom na severoistoku, Ukrajinom na jugu, Poljskom i Litvanijom na zapadu, te Letonijom na severozapadu. Glavni i najveći grad je Minsk, a ostali veći gradovi su Gomelj, Mogiljov, Vitebsk, Grodno i Brest. Preko 25% teritorije od ukupno 207.000 km² je pod šumom,[1] dok su najvažniji izvori prihoda poljoprivreda i industrija.
Sve do XX veka teritorija današnje Belorusije je bila deo drugih država, među kojima su Polocka kneževina, Velika kneževina Litvanija,Poljsko-litvanska unija i Ruska Imperija. Uz pomoć carske Nemačke Belorusija je 25. marta 1918. proglasila nezavisnost, kao marionetska Beloruska Narodna Republika. Nakon nemačkoga poraza proglašena je SSR Belorusija 1. januara 1919. i ušla je u sastav Ruske SFSR, ali već 31. januara je izašla iz sastava tadašnje Rusije i preimenovana je u Belorusku SSR. Nakon rata zapadnih sila protiv Lenjinove Rusije Beloruska SSR je postala deo SSSR,[2] dok je Zapadna Belorusija uljučena u sastav Poljske.[3] PosleOktobarske revolucije, Belorusija je postala jedna od konstitutivnih republika Sovjetskog Saveza i preimenovana je u Belorusku SSR. Današnje granice dobila je 1939. nakon Sovjetske invazije na Poljsku i vraćanja Zapadne Belorusije, koju je Poljska zauzela 1921.[4][5][6][6] U toku Drugog svetskog rata, Belorusija je pretrpela strahovita razaranja, izgubila je gotovo trećinu stanovništva i više od polovine ekonomskih resursa.[7] Privreda je obnovljena u posleratnim godinama. Beloruska SSR je bila jedan od osnivača UN-a, zajedno sa SSSR-om i Ukrajinskom SSR.
Beloruski parlament je 27. jula 1990. proglasio suverenitet, a nakon raspada SSSR-a i nezavisnost Belorusije 25. avgusta 1991.Aleksandar Lukašenko je predsednik države od 1994. godine. Mnoge zapadne vlade i nevladine organizacije kritikuju vlast u Belorusiji zbog navodnih represalija prema predstavnicima opozicije i lažiranja izbora.[8][9] Od 2000. godine Belorusija ima sa Rusijom potpisan ugovor o specijalnim vezama sa indicijama ka stvaranju Saveza Rusije i Belorusije.
Član je carinske unije sa Rusijom i Kazahstanom, Zajednice nezavisnih država, Organizacije Ugovora o zajedničkoj bezbednosti, Evroazisjke ekonomske zajednice i partner u dijalogu u Šangajskoj organizaciji za saradnju.
Većina stanovništva Belorusije živi u urbanim područjima u i oko velikih gradova (centara administrativnih divizija koje se zovu oblasti).[10] Preko 80% populacije su etnički Belorusi, a najbrojnije manjinske zajednice su Rusi, Poljaci i Ukrajinci. Službeni jezici subeloruski i ruski (još od referenduma 1995). U konfesionalnom pogledu većina stanovnika su pravoslavci, pripadnici Ruske pravoslavne crkve, dok na zapadu zemlje postoje manje zajednice rimokatolika.
Etimologija[uredi - уреди | uredi izvor]
Postoji nekoliko objašnjenja o poreklu imena „Bela Rus“.[11] Prema etnoreligijskoj teoriji taj termin se koristio da bi se opisale ruske zemlje koje su bile u sastavu Velike kneževine Litvanije, a koje su naseljavali pokršteni Sloveni, za razliku od Crne Rus koja je bila naseljena pretežno paganskim Baltima.[12] Drugo moguće tumačenje imena zasniva se na nekadašnjem običaju lokalnog slovenskog stanovništva na tim prostorima da nosi isključivo belu odeću.[11][13] Jedna pak legenda kaže da je to bio naziv za stare ruske zemlje (Polasje, Vitebsk i Mogiljov) koje nisu pokorili Tatari. Drugi izvori govore da su zemlje koje pre 1267. nisu pokorili Mongoli označavane kao „Bela Rus“.[11] Istoričar Aleš Beli je2008. na Litvanskom institutu za istoriju u Vilnjusu uspeo da odbrani doktorsku disertaciju na temu Određivanje horonima Bela Rusija na primeru evropskih dokumenata i mapa iz perioda od XII do sredine XVIII veka prema kojoj je „Bela Rusija“ područje Novgorodske republike koju je pokorila Velika moskovska kneževina 1478. godine, a odnosi se na teritoriju današnje istočne Belorusije.
U raznim izvorima je dolazilo do mešanja pojmova Rus i Rusija, tako da je često Bela Rus izjednačavana sa pojmom Bela Rusija. To pogrešno tumačenje često su širili moskovski namesnici nakon pada Kijevske Rusije da bi sebe prikazali kao legalne naslednike celog istočnoslovenskog etnosa i koristili su tu činjenicu kao povod za rat protiv Poljske i Litvanije (s ciljem oslobađanja područja zapadne Rutenije).[14] Pojam „Bela Rusija“ prvi put se pojavio u srednjovekovnim germanskim i latinskim spisima, a papa Pije VI je koristio latinski naziv Alba Rusija (lat. Alba Russia) u papskoj buli iz 1783. godine.[15] Tokom XVII veka ruski carevi su koristili termin „Bela Rus“ kao odrednicu za teritorije koje su bile oduzete od Litvanije.[16]
Belorusija je službeno dobila ime Belarusija (rus. Belorussiя) u vremenu carske Rusije, a ruski car je imao titulu „imperator sveruski“. Tokom sovjetske ere termin Belorusija se ustalio kao deo nacionalne svesti. Termin Belorusija se službeno koristio sve do 1991. godine kada je vrhovni sovjet tadašnje Beloruske SSR odlučio da se nova država ubuduće zove Belarus (rus. Belarusь) (iako se u mnogim svetskim jezicima, pa i u srpskom država označava kao Belorusija). Konzervativne stranke su se protivile promeni imena zemlje i pokušale su da blokiraju unošenje te izmene u ustav, ali bez uspeha.[17] I danas postoje mnogi koji koriste stari termin za ime zemlje. Službeno ime države je Respublika Belarus(blr: Rэspublіka Belarusь; rus. Respublika Belarusь).[18][19]
Geografija[uredi - уреди | uredi izvor]
Belorusija leži između 51° i 57° severne geografske širine i 23° i 33° istočne geografske dužine. Geografski centar zemlje nalazi se na 53°31′51″N 28°2′38″E / 53.53083°N 28.04389°E udaljen 70 km jugoistočno od Minska. Državna teritorija je relativno ravna, bez većih uzvišenja. Najviši vrh Dzeržinska gora visok je svega 346 metara (a sledi Lisaja sa 342 metra), a prosečna nadmorska visina je oko 162 metra. Najniža tačka je u dolini Njemena, na granici sa Litvanijom, nadmorske visine oko 80 metara. Glacijacija je najzaslužnija za izrazito ravan i zamočvaren pejzaž Belorusije. Severni delovi su nešto izdignutiji, ispunjeni jezerima i blagim uzvišenjima morenskog porekla. Na jugu, oko reke Pripjat nalazi se velika močvarna nizija Polesje (ujedno jedno od najvećih močvarnih područja u Evropi).[20]
Preko 3.000 vodotoka (od čega 42 su reke) i na hiljade manjih jezera čini hidrološku kartu Belorusije veoma bogatom i raznovrsnom. Vode otiču u dva sliva: baltički i crnomorski. Ka Baltičkom moru otiču Zapadna Dvina (ili Daugava) i Njemen, dok Dnjepar i Pripjat(inače pritoka Dnjepra u Ukrajini) otiču ka Crnom moru. Iako su jezera brojna, površinom su uglavnom mala, prosečno oko 0,5 km² i više liče na močvare. Najveće jezero je Naroč u Minskoj oblasti sa površinom od 79,6 km².
Oko četvrtine državne teritorije prekriveno je šumama, ali uglavnom dominiraju manje galerijske šume. Najveća je Bjaloveška šuma, reliktna prašuma koja se prostire između Brestai Bjalistoka (Poljska) i nalazi se pod zaštitom Uneska. Na severu uglavnom dominirajučetinarske šume (uključujući i brezu i jovu), dok u južnim područjima šume su vegetacijski mnogo raznovrsnije.
Iako kontinentalna zemlja, zbog blizine Baltika (koji je udaljen svega 257 km) Belorusija ima umereno kontinentalnu klimu, što predstavlja prelaz između okeanske i kontinentalne klime.[21] Leta su dosta sveža i vlažna dok su zime blage sa obiljem snežnih padavina. Srednja godišnja temperatura vazduha kreće se od 5,7 °C do 8,2 °C. Letnji temperaturni prosek je oko 18 °C, a zimski -6 °C. Najtopliji su južni i jugozapadni delovi zemlje. Prosečna količina padavina se kreće između 500 i 800 mm godišnje sa maksimumima padavina tokom leta i jeseni, najviše u centralnim i severozapadnim rejonima.[22]
Belorusija je dosta siromašna rudnim bogatstvima. Postoje jedino nešto veće zalihe treseta, zatim skromne zalihe nafte i prirodnog gasa,granita, dolomita (krečnjaka), laporca, krede, peska, šljunka i gline.
Posledice černobiljske havarije[uredi - уреди | uredi izvor]
Belorusija je najviše osetila posledice nuklearne havarije u Černobilju iz 1986. godine. Pravac vetra prvih dana i nedelja nakon havarije doveo je do toga da je od ukupne količine radioaktivnog cezijuma 137 koji je pao na Evropu, čak 70% se zadržalo nad Belorusijom.[23] O kolikoj havariji je bila reč najbolje svedoči podatak da je čak u julu 1991. cela teritorija Belorusije bila proglašena zonom ekološke katastrofe. Radijaciji su bile najizloženije južne oblasti Mogiljovska i Gomeljska, dok je ozračeno preko 2 miliona ljudi.
Oko 7.000 km² je bilo kontaminirano radioaktivnim cezijumom 137 a nivo radijacije iznosio je 15 Ci (odnosno 550 GBq) po kvadratnom kilometru. Godine 1996. i dalje je bilo kontaminirano 22% teritorije (što je za samo 1% manje nego 1986) sa nivoom radijacije od 1 Ci/km² (37 GBq/km²).
Posledice nuklearne nesreće i danas su vidljive. Broj obolelih od raznih vrsta raka je uvećan, dok je broj genetskih deformiteta kod novorođenčadi povećan za 40% u odnosu na period pre nesreće. Slična situacija je i sa biljnim i životinjskim svetom, dok je količina radijacije u močvarnim područjima i dalje iznad normale. U 1995. godini za saniranje katastrofe utrošeno je skoro 15% ukupnih budžetskih sredstava države za tu godinu.[24]
Nacionalni parkovi[uredi - уреди | uredi izvor]
| Slika | Ime | Osnovan | Površina u hektarima |
|---|---|---|---|
 | Nacionalni park Bjalovješka šuma | 1991. | 87.363 (od čega je 10.501 ha na teritoriji Poljske) |
 | Nacionalni park Naračanski | 1999. | 94.000 |
 | Nacionalni park Braslavska jezera | 1995. | 69.115 |
 | Nacionalni park Pripjatski | 1996. | 85.841 |
Istorija[uredi - уреди | uredi izvor]
Praistorija[uredi - уреди | uredi izvor]
Arheološkim istraživanjima dokazano je da su u ranom paleolitu na teritoriji Belorusije živeli Homo erectus i neandertalac .[25] Prvi Indoevropljani na teritoriji Belorusije su se pojavili tokom III milenijuma pre nove ere.
Od srednjeg do XX veka[uredi - уреди | uredi izvor]
Na prostore današnje Belorusije Sloveni su se doselili između VI i VIII veka. Tadašnji Istočni Sloveni naišli su na Varjage s kojima su osnovali prvu veliku državu istočne Evrope – Kijevsku Rusiju. U sastavu te države nalazile su se i kneževine čija su središta bila u današnjim beloruskim gradovima Polack, Minsk, Turov i Pinsk.[26]
U XIII veku nakon mongolske provale u kojoj je Kijev bio do temelja uništen, Kijevska Rusija se raspala na nekoliko manjih kneževina, a kneževine koje su se nalazile na području Belorusije ušle su u sastav Velike kneževine Litvanije. Polocka i Turovo-Pinska kneževina bile su pripojene Litvaniji u XIII veku dok je Minsku kneževinu osvojio litvanski knez Gedimin u toku XV veka. Do kraja XV veka, ta kneževina će se naglo proširiti na istočnu Evropu i obuhvatiti prostor od Baltičkog do Crnog mora.
Velika kneževina Litvanija je ušla u personalnu uniju sa Kraljevinom Poljskom 1386. godine čime su beloruske zemlje ušle u sastav Poljske. Ruski car Ivan III Vasiljevič je 1486. godine započeo osvajanja na istoku sa ciljem ponovnog obnavljanja Kijevske Rusije.[27] Litvansko-poljska unija je prestala da postoji 1795. podelom Poljske koju su izvršile Ruska Imperija, Pruska i Austrija. Beloruske teritorije su tako potpale pod vlast Ruske Imperije (pod Katarinom Velikom) i u njenom sastavu su se zadržale sve do propasti carstva 1917. godine.
XX vek[uredi - уреди | uredi izvor]
Uz svesrdnu pomoć Nemačke, Belorusija je 25. marta 1918. proglasila nezavisnost i tako je osnovana Beloruska Narodna Republika. Nemačka je na taj način pokušala da pojača proces germanizacije Slovena na tom području. Međutim, BNR nije bila dugog veka, jer su se već 1919. godine nemačke trupe povukle, a na njihovo mesto je došla sovjetska Crvena armija. U Smolensku je 1. januara 1919. bila proglašena Sovjetska Socijalistička Republika Belorusija koja je ušla u sastav Ruske SFSR. Već 31. januara je izašla iz sastava tadašnje Rusije i bila je preimenovana u Belorusku SSR, a 3. februara je donesen i njen ustav.[2][28] Nakon završetka Poljsko-sovjetskog rata (1919—1921) Beloruska Sovjetska Socijalistička Republika je postala deo SSSR-a[2], dok je Zapadna Belorusija, shodno mirovnom ugovoru iz Rige, bila uključena u sastav Poljske.[3]
Zahvaljujući sovjetskom modelu privrednog razvoja kroz petogodišnje planove, Belorusija je tokom tridesetih godina 20. veka doživela ubrzanu industrijalizaciju. Tokom marta 1924. i decembra 1926. BSSR-u su vraćeni delovi Vitebske, Smolenske i Gomeljske gubernije koji su joj bili oduzeti tokom 1919. godine.
Nacistička Nemačka i SSSR su 1939. izvršile invaziju na Poljsku, a delovi severoistočne Poljske (koji su ušli u njen sastav shodno odredbama Riškog mira iz 1921) bili su vraćeni u sastav BSSR-a kao Zapadna Belorusija.
Nemačka je 22. juna 1941. napala SSSR, a Belorusija se prva našla na udaru. Nakon samo mesec dana, Vermaht je okupirao celokupnu teritoriju Belorusije. Tokom trogodišnje okupacije, Belorusija je doživela strahovita razaranja. Do temelja je razrušeno 209 gradova (od ukupno 290), 85% industrije je uništeno, a poginulo je između 2 i 3 miliona ljudi (što je činilo oko trećinu tadašnjeg stanovništva), uništeno je i preko milion građevina. Na području Belorusije nalazilo se 287 koncentracionih logora kroz koje je prošlo više miliona ljudi.[29]Jevrejska zajednica je tokom Holokausta u Belorusiji bila zbrisana sa lica zemlje i nikada se nije oporavila. Belorusija se vratila na predratni broj stanovnika tek 1971. godine.
Najveći deo Belorusije je oslobođen u operaciji Bagration u leto 1944. Po završetku Drugog svetskog rata, počeo je veliki proces obnove razrušene zemlje. Belorusija je ubrzo bila pretvorena u veliko gradilište, a potom i u glavni centar industrijske proizvodnje celog sovjetskog zapada. To je dovelo do otvaranja novih radnih mesta, ali i do intenzivnijeg naseljavanja ruskog stanovništva iz unutrašnjih delova SSSR-a.
Beloruska SSR je (nezavisno od SSSR-a) bila potpisnica povelje o osnivanju OUN-a (26. jun 1945) i imala je vlastitu stolicu u UN-u.[30]
U avgustu 1945. na osnovu dogovora o razgraničenju između Poljske i SSSR-a (a shodno Kurzonovoj liniji),[31] Belorusija je izgubila oblast oko Bjalistoka i tri rejona oko Bresta koji su vraćeni Poljskoj.
Staljin je sprovodio intenzivnu politiku „sovjetizacije“, posebno na zapadu SSSR-a sa ciljem da se spreči širenje zapadnih uticaja.[32] Na rukovodeće pozicije u zemlji su obično bili postavljani kadrovi iz Moskve, a bila je ograničena i upotreba beloruskog jezika. Staljinovu politiku je nastavio njegov naslednik Nikita Hruščov pod parolom: Što pre svi progovorimo ruski, brže ćemo izgraditi komunizam.[32]
U nuklearnoj centrali kod Černobilja u Ukrajini, na samoj granici sa Belorusijom, 26. aprila 1986. došlo je do havarije usled koje je veliki deo teritorije Belorusije bio zahvaćen radijacijom, što je ostavilo ozbiljne posledice na stanovništvo i živi svet.[33]
Tokom juna 1988. u šumi Kuropati kraj Minska pronađena je masovna grobnica u kojoj su sahranjene žrtve sovjetske tajne policije NKVDiz perioda između 1937. i 1941.[34][35] Beloruski nacionalisti su ta otkrića koristili kao „ključni dokaz“ o težnji sovjetskih i ruskih vlasti da unište Beloruse kao narod (iako se u tim grobnicama nalaze svi protivnici tadašnje sovjetske vlasti, bez obzira na naciju) što je jačalo težnje za nezavisnost od SSSR-a.
Međutim na izborima za Vrhovni sovjet BSSR održanim u martu 1990. pristalice nezavisnosti Belorusije (Beloruski nacionalni front - Partыя BNF) je osvojio svega 10% mesta u sovjetu.[35]
Vrhovni Sovjet Beloruske SSR je 27. jula 1990. usvojio deklaraciju o suverenitetu Belorusije (229 od 232 deputata je glasalo u korist deklaracije).[36] Na referendumu od 17. marta 1991. čak 83% građana Belorusije se izjasnilo za očuvanje i reformisanje SSSR-a.[37]
Nezavisnost je bila proglašena 25. avgusta 1991. godine kada je deklaracija o suverenitetu iz 1990. bila uključena u Ustav Belorusije, a usvojene su i deklaracije o političkoj i ekonomskoj nezavisnosti Belorusije, kao i o ukidanju Komunističke partije Belorusije. Država je bila preimenovana u Republiku Belorusiju (blr: Rэspublіka Belarusь) 19. septembra 1991, a ubrzo su bili ustanovljeni novi grb, zastava, ustav ipasoš. Lideri Belorusije, Ukrajine i Rusije, Stanislav Šuškevič, Leonid Kravčuk i Boris Jeljcin su 8. decembra 1991. u Bjaloveškoj šumiproglasili formalan raspad SSSR-a i formiranje Zajednice nezavisnih država (ZND).
Po Ustavu iz 1994. Belorusija je predsednička republika. Na prvim predsedničkim izborima 1994. godine u dva kruga glasanja pobedio je do tada anonimni Aleksandar Lukašenko (u prvom krugu osvojivši 45% glasova, a u drugom čak 80%).[38] Lukašenko je dobio i predsedničke izbore 2001. 2006. i 2010. godine.
Demografija[uredi - уреди | uredi izvor]
Prema popisu iz 2011. godine Belorusija ima 9.481.193 stanovnika.[39] Nacionalni sastav stanovništva je sledeći:
 | Belorusi | Rusi | Poljaci | Ukrajinci | Jevreji | Jermeni | Tatari | Romi | Azeri | Litvanci | ostali |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Broj | 7.957.252 | 785.084 | 294.549 | 158.723 | 12.926 | 8.512 | 7.316 | 7.079 | 5.567 | 5.087 | 261.712 |
| % | 83,7 | 8,3 | 3,1 | 1,7 | 0,1 | 0,1 | 0,1 | 0,1 | 0,1 | 0,1 | 2,8 |
Prema popisu iz 2009. u Belorusiji živi 130 različitih nacionalnosti. Pored Belorusa, koji su najveća etnička zajednica u zemlji, najbrojnije nacionalne manjine su Poljaci i Ukrajinci, dok Rusi imaju status konstitutivnog naroda u državi. Prema Ustavu Belorusije, pored beloruskog, službeni je još i ruski jezik (i to na teritoriji cele države). Međutim, čak 72% beloruskog stanovništva maternjim jezikom smatra ruski, dok je beloruski na drugom mestu sa 12%.[40] Glavni manjinski jezici su poljski, ukrajinski i jidiš. Prosečna gustina naseljenosti iznosi oko 50 stanovnika po km².
 |  |  |  | |||
| Belorusi | Rusi | Poljaci | Ukrajinci |
Kao i većina evropskih zemalja, i Belorusija ima negativnu stopu rasta stanovništva i negativan prirodni priraštaj (prirodni priraštaj iznosi -0,06%). Beloruska populacija je 2007. godine opala za 0,41% jer je Koeficijent fertiliteta svega 1,22, što je nedovoljno za održanje trenutnog broja stanovnika. Migracioni bilans je pozitivan i iznosi +0,31 na 1000 stanovnika (što znači da je broj doseljenih ili imigranata veći od broja onih koji su napustili zemlju, emigranata).[41] Starosno najveći broj stanovnika ima između 14 i 64 godine starosti (70%), što znači da je Belorusija država sa zrelim stanovništvom jer je prosečna starost 37 godina. Međutim, zbog negativnog priraštaja Belorusiju u narednim decenijama očekuje proces starenja nacije. Na jednu ženu dođe 0,88 muškaraca. Očekivani životni vek 2008. godine iznosio je oko 70,5 godina (za muškarce 64,7 a za žene 75,6 godina).[42] Stopa pismenosti je izrazito visoka i iznosi 99%.
Religija[uredi - уреди | uredi izvor]
| Religija u Belorusiji (2011)[43] | ||||
|---|---|---|---|---|
| Pravoslavlje | 48.3% | |||
| Nereligioznost | 41.1% | |||
| Rimokatolicizam | 7.1% | |||
| Ostali | 3.5% | |||
Prema članu 16 beloruskog Ustava, Belorusija je sekularna država bez službene religije i svim građanima je zagarantovano pravo na slobodu veroispovesti.[44] Po podacima Komesarijata za vere Republike Belorusije, 2011. godine se oko 58,9% stanovništva izjasnilo kao vernici. Od toga 82% su pravoslavci, pripadnici Ruske pravoslavne crkve (Beloruski egzarhat), 12% su rimokatolici, a 6% ostali.[43] Do Drugog svetskog rata Belorusija je imala i veliku jevrejsku zajednicu, ali danas je taj procenat manji od 1%. Islamkao religiju ispovedaju tatarska i azerska manjina.
0 komentari:
Objavi komentar