Meksiko
Sjedinjene Meksičke Države
Estados Unidos Mexicanos | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| ||||||
| Državna himna: " Nacionalna himna Meksika" | ||||||
.svg) | ||||||
| Glavni grad |  Sijudad Mehiko19°26′0″N, 99°08′0″W | |||||
| Službeni jezici | španski i 62 indijanska jezika | |||||
| Vlada | Savezna republika | |||||
| Uspostava | Od Španije 16. septembar 1810. | |||||
| Površina | ||||||
| - | Ukupno | 1.972.550 km2 (13.) | ||||
| - | Voda (%) | 2,5 | ||||
| Stanovništvo | ||||||
| - | Popis iz 2014 | 119.713.203 [1] (11.) | ||||
| - | Gustoća | 57/km2 | ||||
| HDI (2011) | 0.770 visok • 57. | |||||
| Valuta | Pezos | |||||
| Vremenska zona | -8 do -6 | |||||
| Pozivni broj | 52 | |||||
| Web domena | .mx | |||||
Meksiko, ili službeno Sjedinjene Meksičke Države (šp. Estados Unidos Mexicanos) je država u Severnoj Americi [2] koja graniči na severu sa SAD, na jugoistoku sa Gvatemalom i Belizeom, na zapadu sa Tihim okeanom, a na istoku sa Meksičkim zalivom i Karipskim morem. Površina Meksika iznosi 1.972.550 km² i po tome je 13. država u svetu. Glavni i najveći grad Meksika je Meksiko, a drugi veći gradovi su Ekatepek de Morelos, Gvadalahara, Puebla, Sijudad Huarez, Tihuana, Monterej i Leon. Broj stanovnika Meksika prema proceni iz 2012. iznosio je 113.910.608.
U pretkolumbovskom Meksiko postojale su mnoge indijanske kulture koje su stvorile napredne civilizacije kao što su Olmeci, Tolteci,Teotivakan, Zapoteci, Maje i Asteci. Španija je 1521. godine pokorila ovu teritoriju i organizovala je u Novu Španiju. Meksiko je stekao nezavisnost od Španije 1821. Period posle sticanja nezavinosti obeležile su privredne nestabilnosti, Američko-meksički rat i teritorijalni ustupci SAD, građanski rat, dva carstva i diktatura. Diktatura je 1910. godine dovela do Meksičke revolucije, što je dovelo do donošenja Ustava iz 1917. i uspostavljanja današnjeg političkog sistema.
Prema Svetskoj turističkoj organizaciji, Meksiko je glavna turistička destinacija u Latinskoj Americi i deseta najposećenija na svetu.[3]Za tu posećenost najviše su zaslužne kulturne i prirodne lokacije koje je Unesko svrstao kao Svetsku baštinu; ima ih 31, a po brojnosti Meksiko je prvi na kontinentu i šesti u svetu. Prema bruto domaćem proizvodu, Meksiko je četrnaesta globalna ekonomija, a poparitetu kupovne moći nalazi se na jedanaestom mestu u svetu.[4] Prema izveštaju UN iz 2011, meksički ljudski razvojni indeks je bio 0,770, te se Meksiko našao na 57. mestu u svetu. Međutim, raspodela bogatstva je neujednačena, jer u zemlji postoje krajevi sa različitim ljudskim razvojnim indeksom; neki krajevi su visoko razvijeni poput Nemačke,[5] a neki siromašni kao Burundi.[6] Takođe, Meksiko je jedna od zemalja sa najvećim klimatskim diverzitetom u svetu, smatra se jednom od 17 zemalja sveta sa megadiverzitetom; u Meksiku se nalazi 10—12% svetske biološke raznovrsnosti,[7] a takođe je i dom za preko 12.000 endemskihvrsta.[8]
Politički, Meksiko je demokratska, federalna republika koja se sastoji od 32 države, to jest od 31 države i jednog federalnog okruga. Sedište vlade i sindikata nalaze se u Meksiko Sitiju, čija teritorija je određena kao federalni okrug.[9]
Ime[uredi - уреди | uredi izvor]
Današnja država Meksiko jeste politički entitet koji je nastao u 19. veku. Od potvrđivanja federalne države, zvanično ime ove zemlje jeste Sjedinjene Meksičke Države, iako se u Federalnom ustavu Sjedinjenih Meksičkih Država iz 1824. godine koriste naizmenično izrazi kao „meksička nacija“ i „Sjedinjene Meksičke Države“.[10] Federalnim ustavom Sjedinjenih Meksičkih Država iz 1857. godine ozvaničava se ime „Meksička Republika“, ali u samom tekstu i ovog ustava, i dalje se koristi ime „Sjedinjene Meksičke Države“.[11] Važeći ustav, izglasan 1917. godine, uspostavlja naziv „Sjedinjene Meksičke Države“ kao zvanično ime države.
Etnik „Meksikanac“ (šp. mexicano) koristio se u španskom jeziku od prvih kontakata Evropljana sa američkim domorocima pa sve do danas, i to u različitim značenjima. Za Špance 16. veka, Meksikanci su bili stanovnici Tenočtitlana, a njihov jezik — navatl — nazivao se meksičkim (šp. mexicano). Tokom kolonijalnog doba, kreolci i Evropljani koji su se nastanili u Vicekraljevstvu Nova Španija koristili su taj termin za same sebe.[n 1] Vođe rata za nezavisnost takođe su bili neodlučni u imenovanju, kako države tako i njenih stanovnika. Počev odPlana u Igvali 1821. kada je proglašena nezavisnost Meksika, država će definitivno dobiti ime Meksiko, a njeni stanovnici će se nazivati Meksikancima.
Sama reč „Meksiko“ potiče iz domorodačkog jezika navatl, čije je značenje vrlo diskutabilno. Radi se o reči Mēxihco [me:ʃiʔko] izgovara se „mešiko“) kojom se imenovala prestonica naroda Mešika, tj. Asteka. Prema Bernardinu de Saagunu, ova reč znači „na pupku meseca“[n 2]. Ovu pretpostavku kasnije su usvojili i Sesilio Robelo, Alfonso Kaso i Gutijere Tibon, koja je dobila na svojoj popularnosti preko besplatnih udžbenika. Kritike na račun ove teorije išle su u pravcu tvrđenja da morfologija jezika navatl ne dozvoljava derivaciju toponima na osnovu predloženih reči. Fransisko Havijer Klavihero je predlagao da bi ovaj toponim trebalo da se tumači kao „mesto u Mečitliju“, tj. „Uicilopočtli“, jer je Mečitli bilo jedno od alternativnih imena. U istom tekstu, Klavihero dodaje napomenu u kojoj kaže da je jedno vreme verovao da ova reč znači „u sredini magveja“ (magvej je drugo ime za agavu), ali preko istorije Mešika tj. Asteka, došao je do zaključka da se ovaj toponim odnosi na glavnog astečkog boga.[13]
Istorija[uredi - уреди | uredi izvor]
Prekolumbovski period[uredi - уреди | uredi izvor]
Trenutnu teritoriju modernog Meksika otkrile su i nastanile nomadske grupe lovaca i sakupljača pre 30.000 godina. Oko 9000. godine pre n. e, razvili su se procesi koji su doveli do domestikacije biljaka kao što su bundeva ili tikva[14] u dolini Tevakan i planine Tamaulipasa. Kukuruz je pripitomljen oko četvrt milenijuma pre naše ere i predstavljao je pravi bum koji je doveo do stvaranja prvih naseobina u Srednjoj Americi.[15]
Stanovnici regiona poznatog kao Aridoamerika i dalje su vodili nomadski život, mada su takođe održavali veze sa Srednjoamerikancima. Na nekim mestima mogu se videti tragovi naseobina od najstarijih vremena, kao npr. Kueva de la Pera (12.000 godina p. n. e.)[16], Kueva de la Kandelarija (8.000 godina p. n. e.)[17], El Končalito (1000 godina p. n. e.)[18], kao i pećinsko slikarstvo na Sijeri de San Fransisko.
Prvi počeci srednjoameričke civilizacije smeštaju se u period od 2500. p. n. e., kada nastaju grnčarstvo i prve zemljoradničke neseobine[19]do 1500. p. n. e.[20] Tokom pretklasičnog srednjoameričkog perioda koji podrazumeva period između 15. veka p. n. e. i 4. veka p. n. e., raširila se olmečka kultura po celoj Srednjoj Americi.[21] Neki od bitnih centara olmečke civilizacije bili su Venta, Tres Zapotes,Teopantekvanitlan. Nakon opadanja olmečke kulture, došlo je do istovremenog procvata nekoliko različitih kultura. Na zapadu Centralne Amerike cvetala je tradicija grobova sa udubljenjima[22], u Meksičkom zalivu razvijala se epiolmečka kultura, kao i Srednjoamerički produženi kalendar.
Oko 2. veka nastaje Klasičan srednjoamerički period koji traje do 8. veka. U ovom periodu ističu se kultura nastala oko gradaTeotivakan[23] i kultura Maja. Prva je kontrolisala trgovinu u centru Meksika i imala je jake saveznike kao npr. Monte Alban. Srednjoamerička civilizacija se proširila ka severu sve do naseobina u pustinji, kao npr. Kemada, i doprinela je razvoju narodaOasisamerike, kao npr. antički grad Pakime.
Nakon opadanja kultura Teotivakana i Maja, između 10. i 12. veka, nastaje Toljan-Čikokotitlan, prestonica toltečke kulture koja je doprinela napretku kulture Miksteka i drugih naroda Srednje Amerike. Nakon Tolteka, glavnu ulogu u srednjoameričkoj kulturi preuzeli su Mešike (autohtoni naziv za Asteke), koji su 1325. osnovali grad Meksiko-Tenočtitlan iz kog su vladali najvećom državom koja je ikad postojala u prekolumbovskoj Srednjoj Americi, i koju su 1521. godine osvojili Španci.
Špansko osvajanje[uredi - уреди | uredi izvor]
Nakon ekspedicija Fransiska Ernandeza de Kordobe (1517)[24] i Huana de Grihalve (1518),[25] Ernan Kortes je stigao u Kozumel i došao do obala Tabaska, gde se odigrala bitka kod Sentle, u kojoj su Maje potukle španskog konkistadora.[26] Ovde je Kortes osnovao Santa Marija de la Viktorija, gde je na poklon dobio domorotkinju Malincin, daleko poznatiju kao Malinče, koja je ostala uz njega celog života i verno mu služila kao prevodilac.[27]
Februara 1519. godine Kortes je sa svojim ljudima stigao u Verakruz, odakle je nastavio ka unutrašnjosti srednjoameričkog kontinenta. Tu je sklopio savez sa nekim plemenima i nastavio ka astečkoj prestonici Tenočtitlanu u potrazi za zlatom i drugim dragocenostima.[28] Na tom putu je porazio neke astečke saveznike, kao npr. u pokolju u Čoluli.
Vladar astečkog carstva u vreme dolaska Španaca bio je Montezuma II, koji je Špance primio na miroljubiv način,[29] ali je pokolj u Tokskatlu koji su izvršili Španci izazvao pobunu među Astecima i naterao ih da se dignu na oružje.[30] Tom prilikom, Montezuma je bio ubijen, a na njegovo mesto došao je negov brat, Kvitlavak. Kvitlavak je 1520. godine naneo poraz Špancima,[31] ali je ubrzo umro odboginja.[32] Boginje, koje su u Ameriku doneli sa sobom konkistadori, tokom dvadesetih godina 16. veka odnele su živote više miliona Asteka.[33] Kvatemok, poslednji vođa Tenočtitlana, uhapšen je 13. avgusta 1521. godine[34] i pogubljen 1525. godine,[35]. Tačan datum Kvatemokovog pogubljenja nije poznat, kao ni mesto gde je sahranjen.
Kolonijalno doba[uredi - уреди | uredi izvor]
Nakon osvajanja Tenočtitlana, Ernan Kortes je preuzeo vlast kao general kapetan Vicekraljevstva Nove Španije. Godine 1527. osnovana je Kraljevska Audijencija Meksika.[36] Prvi vicekralj bio je Antonio de Mendoza i Pačeko, koji je stupio na dužnost 1535. godine.[37] Novom Španijom vladalo je ukupno 63 vicekralja tokom skoro 300 godina španske dominacije. Španska vlast je povremeno bila suočena sa domorodačkim otporom, kao npr. Rat Čičimeka (1546), Mikstonov rat (1540—1551), Pobuna Perikua (1734—1737) i pobuna Maja iz Sisteila (1761).[38]
Privreda Nove Španije počivala je na rudarstvu, zahvaljujući kome je ovo vicekraljevstvo moglo da razvije i druge aktivnosti, naročitozanatstvo i poljoprivredu, koje su pretvorile regione oblasti Bahio i doline Meksika i Pueble u bogate poljoprivredne regione sa razvijenomindustrijom.[39]
Trgovina Vicekraljevstva obavljala se u dve luke: Verakruz u Meksičkom zalivu i Akapulko na Pacifiku. U Akapulko je stizala roba saFilipina, odakle se dalje transportovala kopnom do Pueble, grada Meksika i Verakruza, a odatle se dalje slala u Španiju ili u druge luke naAtlantiku. Sve do reformi koje su izveli Burboni u 18. veku, trgovina između vicekraljevstava nije bila dozvoljena.[40]
Tokom 300 godina postojanja Vicekraljevstva stvoren je veliki deo kulturnog identiteta i tradicije modernog Meksika. Vicekraljevstvo Nove Španije dalo je i mnoge svetski poznate ličnosti, kao što su Sor Huana Ines de la Kruz, ili Huan Ruiz de Alarkon na književnom polju, iliManuel Tolsa na polju arhitekture. U oblasti hemije ističe se Andres Manuel del Rio, pronalazač vanadijuma[41].
Žitelji Nove Španije ispovedali su uglavnom katoličanstvo. Inkvizicija se trudila da iskoreni domorodačku idolatriju.[42]
Nezavisnost[uredi - уреди | uredi izvor]
Francuska okupacija Španije na početku 19. veka podstakla je pojavu više pokreta za nezavisnost širom američkog kontinenta. Godine 1808. Nova Španija pretrpela je političku krizu koja se završila državnim udarom i zbacivanjem vicekralja Iturigaraja.[43]
Borba za nezavisnost Meksika počela je 16. septembra 1810. godine, kada je sveštenik Migel Idalgo u gradiću Dolores u državi Gvanahuato pozvao na borbu protiv španske dominacije. Idalgo je zaslužan za ukidanje ropstva u Meksiku. Sledeće godine, 1811, Idalgo je zarobljen zajedno sa drugim vođama ustanka i streljan u Čivavi 31. jula.[44]
Nakon njegove smrti, vođstvo nad pokretom preuzeo je sveštenik Hose Marija Morelos, koji je zauzeo ključne južne gradove. Godine 1813. Morelos je sazvao Kongres u Čilpansingu, na kom je 6. novembra doneta Deklaracija o nezavisnosti Severne Amerike, a Meksiko je dobio svoj prvi ustav, proglašen u Apacinganu.[45] Dve godine kasnije, 1815, Morelos je zarobljen i pogubljen.[45]
Počev od 1815. godine, borci za nezavisnost su bili na ivici poraza.[46] Vođe Pedro Moreno i Fransisko Havijer Mina su 1817. brzo napredovali od Tamaulipasa do centra Nove Španije, ali su na kraju poraženi. Pomilovanje koje je proglasio vicekralj Huan Ruiz de Apodaka, podstaklo je mnoge ustanike da napuste borbu i dezertiraju. Godine 1820. Apodaka je poslao kreolca Avgustina Iturbidea protiv ustaničkog vođe, Visentea Gerera, ali Iturbide, umesto da se bori protiv ustanika, pridružio se Gereru. Rezultat je bio potpisivanje Plana iz Igvale 24. februara 1821. godine.[47] Kada je poslednji vicekralj, Huan O'Donohu stigao u Novu Španiju, potpisao je zajedno sa IturbideomSporazum u Kordobi 28. septembra 1821. kojim je proglašena nezavisnost Meksika.[48]
19. vek[uredi - уреди | uredi izvor]
Nakon proglašenja nezavisnosti, Avgustin Iturbide se odmah proglasio prvim carem Meksika.[49] Ekonomska i politička situacija u Carstvu postajala je nepodnošljiva, te je 1823. godine Iturbide bio zbačen i proteran, a Meksiko je bio proglašen republikom pod imenom Sjedinjene Meksičke Države.[50] Sledeće godine, 1824, proglašen je republikanski ustav, a Gvadalupe Viktorija postao je prvi predsednik Meksika.[51]
Sledeći period meksičke istorije bio je veoma buran i nestabilan, kako na političkom, tako i na ekonomskom planu. Valentin Gomez Farijas je 1833. godine izveo više liberalnih reformi,[52] što je izazvalo revolt u konzervativnim krugovima koji je doveo do raspuštanja prve federalne republike i stvaranja prve centralističke republike. General Antonio Lopez de Santa Ana proglasio je 1835. godine tzv. Sedam zakona, čime je izazvao separatističke reakcije u više departmana. Separatistički ustanci su uglavnom bivali ugušeni, osim u Teksasu, koji je proglasio svoju nezavisnost 1836. godine,[53] i koje su potom anektirale Sjedinjene Države. Godine 1841. i Jukatanje takođe proglasio svoju nezavisnost. Tek 1848. godine, ponovo je postao deo meksičke države.
Između 1846. i 1848. Meksiko je bio u ratu sa SAD zbog spora u vezi sa teksaškim teritorijama. Rat je zaršen sporazumom Gvadalupe—Idalgo, kojim je Meksiko bio primoran da se odrekne više od polovine svojih teritorija u korist SAD.[54] Nakon završetka rata, sukobi između političkih struja u zemlji su se nastavili, što je dovelo do jedanaestog dolaska na vlast Santa Ane (1853—1855) koji je po drugi put uspostavio diktaturu. Godine 1854. liberali su se digli na oružje pod vođstvomHuana Alvareza, što je dovelo do zbacivanja Santa Ane i dolaska liberala na vlast.[55]
Proglašenje Reformskih zakona liberalne vlade nije odgovaral interesima konzervativnih grupa, a naročito crkvi. Godine 1857. proglašen je novi ustav Meksika, koji je, između ostalog, uspostavio odvajanje crkve od države, proglasivši Meksiko laičkom državom, kao i federalizam kao oblik vladavine.[56] Pošto konzervativni krugovi nisu hteli da priznaju taj ustav, 1858. godine izbio je Reformski rat tokom kojeg su obe strane imale svoje vlade. Rat se završio 1861. godine pobedom liberala, a na vlast je došao Benito Huarez,[57] prvi meksički predsednik indijanskog porekla (pripadao je narodu Zapoteka). Tokom šezdesetih godina 19. veka, Meksiko je pretrpeo invaziju Francuske koja je pomagala konzervativce i čiji je rezultat bio uspostavljanje Drugog meksičkog carstva, na čiji je presto seo Maksimilijan Habzburški pod imenom Maksimilijan I od Meksika. Francuska intervencija je bila završena 1867. konačnim porazom konzervativaca. Maksimilijan je bio uhapšen, suđeno mu je 14. a pogubljen je 19. juna 1867. godine u Santijagu de Keretaru.[58]
Benito Huarez je ostao predsednik sve do svoje smrti 1872. godine. Poslednje godine njegove vlasti doživele su teške kritike raznih liberalnih frakcija.[59] Nakon Huarezove smrti, na mestu predsednika našao se Sebastijan Lerdo de Tehada, za koga se govorilo da jejakobinac. Nakon Tehadinog neuspelog pokušaja reizbora, na vlast je došao Porfirio Dijaz, republikanski general tokom francuske intervencije.[60] Porfirio Dijaz je vladao u dva navrata, od 1786. do 1880, i od 1884. do 1911. Tokom ovog perioda, poznatog pod imenomPorfirijato, Meksiko je doživeo značajan ekonomski napredak zahvaljujući stranim ulaganjima. S druge strane, ovaj period je takođe poznat i po velikoj društvenoj nejednakosti i političkoj represiji. Radnici i seljaci su živeli veoma bedno, politička opozicija je bila na silu eliminisana, a pobunjenici su bivali proterani ili slati na prinudan rad.[61]
Meksička revolucija[uredi - уреди | uredi izvor]
.jpg)
Narodno nezadovoljstvo režimom bilo je izraženo štrajkovima u Kananeji (1906) i Riju Blanku (1907), a 1910. godine Porfirio Dijaz je putem izborne prevare pobedio na predsedničkim izvorima i poslao u zatvor svog protivnika, Fransiska I. Madera. Madero je pobegao iz zatvora i pozvao narod na oružje. Ustanku su se pridružili razni društveni slojevi, podr različitim zastavama. Drugi revolucionarni lideri bili su Alvaro Obregon, Fransisko Vilja, Venustijano Karanza, Emilijano Zapata. Porfirio Dijaz je podneo ostavku 24. maja 1911. i izbegao u Francusku, gde je ubrzo i umro,[62] dok je Madero bio izabran za predsednika Meksika.
U februaru 1913. godine general konzervativac Viktorijano Uerta je izvršio državni udar u kom su bili ubijeni Madero i potpredsednik Hose Marija Pino Suarez.[63] Ovaj događaj je oživeo građanski rat u kom su učestvovali razni vođe sa svojim nezavisnim vojskama. Najistaknutiji su bili Fransisko Vilja i Emilijano Zapata, kao i ustavna vojska Venustijana Karanze. Karanza je pokušao da ujedini sve ustaničke vojske sazivanjem Konvencije u Agvaskalijentes, a 1917. godine objavio je novi ustav kojim se i dan danas vodi Meksiko. Konflikt između revolucionarnih frakcija kulminirao je ubistvom Karanze u Tlakskalantongu 1920, Zapate u Činameki u Morelosu 1919, i Fransiska Vilje u Paralu u Čivavi 1923.[64] Nakon ubistva Karanze, na vlast je došao još jedan revolucionarni vođa, Alvaroo Obregon, koga je nasledioPlutarko Elijas Kaljes. Obregon je bio ponovo izabran 1928. godine, ali je bio ubijen pre nego što je uspeo da preuzme funkciju.
Procenjeno je da je u ratu poginulo 900.000 ljudi od ukupnog broja stanovništva koje je imao Meksiko 1910. godine koje je brojalo 15 miliona.[65][66]
Savremena istorija[uredi - уреди | uredi izvor]
Godine 1929. osnovana je Revolucionarna narodna partija (šp. Partido Nacional Revolucionario), prethodnica Institucionalne revolucionarne partije (šp. Partido Revolucionario Institucional). Iste godine otpočeo je period poznat pod imenom Maksimato, koji je bio priveden kraju izborom Lazara Kardenasa del Rija (1934—1940). Kardenas je proterao Kaljesa, poboljšao obrazovni sistem, pokrenuo agrarnu reformu i nacionalizovao naftne izvore u Meksiku, što je stvorilo diplomatsku krizu s onim zemljama čiji su građani bili oštećeni Kardenasovim radiklanim merama. NJegov naslednik, Manuel Avila Kamačo (1940—1946), zaustavio je agrarnu raspodelu, sklopio je mir s novonastalom industrijskom buržoazijom i suočio se s početkom Drugog svetskog rata.
U periodu između pedesetih i osamdesetih godina 20. veka, Meksiko je prošao kroz period velikog ekonomskog razvoja, poznatog pod imenom Meksičko čudo. Godine 1960. nacionalizovana je elektrodistribucija. Ekonomski razvoj se ogledao u poboljšanju infrastrukture i javnih usluga, kao i socijalne zaštite. Međutim, velike socijalne razlike su i dalje bile predmet narodnog nezadovoljstva.[67] Zahtev za većim političkim slobodama ogledao se u studentskom pokretu 1968, koji se tragično završio pokoljem studenata na trgu Tlatelolko 2. oktobra 1968. godine,[68] u kojem je život izgubilo između 30 i 800 protestanata.[69] Tih godina pojavile su se i razne gerilske jedinice u različitim delovima zemlje, koje su bile surovo ugušene u procesu poznatom pod imenom Prljavi rat u Meksiku.
Izborne reforme i visoka cena nafte okarakterisali su administraciju Luisa Ečeverije.[70][71] Sledila je inflacija i kriza 1982. godine. Te godine cene nafte su naglo pale, interesi su vrtoglavo porasli, a vlada je prestala da plaća svoje dugove. Predsednik Migel de la Madrid je posegao za devaluacijom državne valute, što je kao rezultat dalo inflaciju.
Osamdesetih godina 20. veka pojavile su se prve pukotine u monopolističkoj poziciji Institucionalne revolucionarne partije. U Donjoj Kaliforniji na izborima za guvernera pobedio je Ernesto Rufo Apel, a 1988. godine levičarski predstavnik Kvautemok Kardenas je izgubio predsedničke izbore zahvaljujući izbornoj prevari. Na mesto predsednika došao je Karlos Salinas de Gortari, što je dovelo do masovnih protesta u Meksiko Sitiju.[72]
Salinas je pokrenuo niz neoliberalnih reformi kojima je fiksirao valutni kurs i zauzdao inflaciju. Izvršena je privatizacija i zemlja se otvorila za upliv stranog kapitala. Poslednje godine Salinasovog mandata, 1. januara 1994, Meksiko je potpisao Severnoamerički sporazum o slobodnoj trgovini (NAFTA). Istog dana Zapatistička vojska narodnog oslobođenja otpočela je dvonedeljni oružani ustanak protiv vlade koji je, zajedno sa ubistvima Luisa Donalda Kolosija i Hosea Fransiska Ruiza Masieua, ozbiljno potresao meksičku političku scenu.
Decembra 1994, meksička ekonomija je ušla u recesiju poznatu pod imenom „decembarska greška“.[73] Kriza je brzo rešena zahvaljujući pomoći SAD koju je autorizovao tadašnji predsednik SAD, Bil Klinton, kao i značajnim makroekonomskim promenama koje je preduzela vlada novog predsednika, Ernesta Zedilja. Rezultat je bio brz oporavak meksičke ekonomije koja je 1999. godine dostigla rast od gotovo 7%.[74]
Nakon 71 godine dominacije na meksičkoj političkoj sceni, Institucionalna revolucionarna partija je 2000. godine doživela poraz na predsedničkim izborima, kada je pobedioVisente Foks, predstavnik opozicione stranke Partija narodne akcije. Godine 2006. pobedu na predsedničkim izborima odneo je predstavnik vladajuće partije, Felipe Kalderon Inohosa, sa vrlo malom prednošću nad levičarskim kandidatom Andresom Manuelom Lopezom Obradorom koji je doveo u pitanje legitimnost izbora.[75] Iste godine otpočeo je irat protiv narko-kartela tokom kog je poginulo više od 34.000 osoba, a samo u 2010. je bilo 15.273 žrtve.[76]
Geografija[uredi - уреди | uredi izvor]
Meksiko obuhvata teritoriju na krajnjem jugu severnoameričkog kontinenta i krajnjem severu Srednje Amerike između 14° i 33° severnegeografske širine i 86° i 118° zapadne geografske dužine.[77] U geomorfološkoj osnovi najvećeg dela zemlje je severnoamerička tektonskaploča, za razliku od poluostrva Donja Kalifornija koje leži na pacifičkoj ploči. Manji delovi države Čijapas leže na karipskoj ploči.[78] Ugeofizičkom pogledu oko 12% teritorije Meksika istočno od prevlake Tevantepek nalazi se u Srednjoj Americi.[n 3] U geopolitičkom pogledu Meksiko se smatra isključivo severnoameričkom državom (zajedno sa Kanadom i SAD).[79] Najviša tačka je vulkan Orizaba sa nadmorskom visinom od 5.610 m, dok se najniža tačka nalazi 10 metara ispod nivoa mora i reč je o jezeru Laguna Salada u saveznoj državi Donja Kalifornija.
Državna teritorija obuhvata površinu od 1.964.375 km², a po veličini teritorije Meksiko se nalazi na 14. mestu na svetu. Kontinentalni deo obuhvata 1.959.248 km² dok na ostrva otpada 5.127 km².[80] Meksiku pripada i 3.269.386 km² akvatorije kao deo eksluzivne ekonomske zone, odnosno sva akvatorija udaljena do 200 nautičkih milja od obala (oko 370 km).[81]
Na severu teritorija Meksika omeđena je granicom sa SAD u dužini od 3.152 km, na jugoistoku su granice sa Belizeom (u dužini od 196 km) i Gvatemalom (956 km).[82] Na zapadu Meksiko izlazi na obale Tihog okeana (uključujući i Kalifornijski zaliv), a istočne obale zapljuskuju Meksički zaliv i Karipsko more (ivične akvatorije Atlantskog okeana). Ukupna dužina obala je 11.122 km (ne računajući ostrva), od čega 3.117,7 km otpada na atlantsku, a 8.475,1 km na pacifičku obalu. Čak 17 od ukupno 32 meksičke savezne države ima izlaz na neku od akvatorija.
| Ekstremne tačke Meksika*[83] | |||||
| Ekstremni sever | 32°43‘06“ SGŠ | Granični kamen 206 uz granicu sa SAD | |||
| Ekstremni jug | 14°32‘27“ SGŠ | Ušće reke Sučijate uz granicu sa Gvatemalom | |||
| Ekstremni istok | 86°42‘36“ ZGD | Opština Isla Muheres u državi Kintana Ro | |||
| Ekstremni zapad | 118°22‘00“ ZGD | Rt Elefante, ostrvo Gvadalupe | |||
| Ekstremne tačke računajući i ostrvske teritorije. | |||||
Reljef[uredi - уреди | uredi izvor]
Reljefom Meksika dominiraju visoravni, planine i vulkanske kupe. Stenovite planine se kroz teritoriju Meksika protežu od severa ka jugu, od granice sa SAD pa sve do granice sa Gvatemalom. Zapadnim delom države paralelno sa pacifičkom obalom pruža se planinski lanacZapadne Sijera Madre u dužini od oko 1.250 km. Lanac je od obale odvojen niskom priobalnom nizijom prosečne širine oko 300 km koja se postepeno sužava idući ka jugu gde joj je širina svega 50-ak kilometara. Ova nizija se na krajnjem severu stapa sa pustinjom Sonorom. Ovaj planinski lanac južno od ušća reke Lerma postepeno prelazi u Transmeksički vulkanski pojas. Prosečna nadmorska visina Zapadne Sijera Madre je oko 2.250 m dok je najviši vrh vulkanska kupa Sero Moinora (Cerro Mohinora) na 3.311 metara.
Duž istočne polovine države, od granice sa Teksasom pa sve do Vulkanskog pojasa i planinskog venca Sijera Miksteka proteže se venacIstočne Sijera Madre u dužini od oko 1.350 km. Između ovog planinskog lanca i obale Meksičkog zaliva na istoku nalazi se nešto šira priobalna ravnica koja se takođe postepeno sužava idući ka jugu. Prosečna nadmorska visina Istočne Sijere je oko 2.200 metara, a nekoliko vrhova prelazi 3.000 metara.
Južno od obe Sijere, a između pacifičkog i primorja Meksičkog zaliva, pruža se 900 km dugački i do 130 km široki Transvulkanski pojas, poznat i kao Kordiljera Neovolkanika (Cordillera Neovolcánica). Ovaj vulkanski pojas, deo vatrenog pojasa Pacifika, poznat je po brojnim aktivnim vulkanima i izraženom seizmizmu. Ovo je najviši deo Meksika i tu se nalaze tri vrha sa preko 5.000 metara nadmorske visine:Orizaba (5.610 m, treći najviši vrh u Severnoj Americi), Popokatepetl (5.462 m) i Icaksivatl (5.286 m). Značajnije vulkanske kupe su još iNevado de Toluka (4.690 m), Malinče (4.461 m) i Nevado de Kolima (4.340 m). U ovoj geografskoj regiji nalazi se i vulkan Parikutin koji se smatra najmlađom vulkanskom kupom na svetu (prva erupcija naizgled mirnog brežuljka desila se 20. februara 1943).[84] Kordiljera Neovolkanika se smatra geološkim razvođem između Severne i Centralne Amerike.
Duž jugozapadne pacifičke obale proteže se planinski lanac Južne Sijera Madre u dužini od oko 1.200 km (od juga države Mičoakan doprevlake Tevantepek). Širina ovog planinskog lanca kreće se od 100 na severu do 150 km u južnom delu. Istočnije je planinski lanacSijera Madre de Oahaka koji se kod prevlake Tevantepek stapa sa Južnom Sijerom. Južno od prevlake, od međudržavne granice izmeđuČijapasa i Oahake pa sve do granice sa Gvatemalom u dužini od 280 km pruža se lanac Sijera Madre de Čijapas. Najviši vrh u ovom delu zemlje čija je prosečna visina oko 1.100 metara je vulkanska kupa Takana (4.060 m).
Između Istočne i Zapadne Sijere i Kordiljera Neovolkanika nalazi se prostrana Meksička visoravan (Altiplanicie Mexicana) prosečne nadmorske visine od oko 1.200 metara. Visoravan je podeljena na dve manje celine nižim planinskim lancima koji se zajedničkim imenom nazivaju Sijeras Transversales. Severni deo je znatno sušniji i niži (u proseku oko 1.100 m) i veliki deo tu zauzima pustinja Čivava i polupustinja Zakatekas. Južni, viši deo (oko 2.000 m) ove visoravni je najneseljenije i najplodnije područje Meksika i tu se nalaze i najveći meksički gradovi Meksiko Siti i Gvadalahara.
Na krajnjem severozapadu Meksika nalazi se poluostrvo Donja Kalifornija. Poluostrvo koje je od ostatka zemlje odvojeno donjim tokom reke Kolumbije i Kalifornijskim zalivom se proteže od grada Meksikali na severu do grada Kabo San Lukas na krajnjem jugu u dužini od 1.247 km. Na istočnoj obali duboko u Meksički zaliv zalazi poluostrvo Jukatan obraslo tropskim kišnim šumama.
Izvan kontinentalnog dela Meksiku pripadaju i ostrvske teritorije ukupne površine 5.073 km². Najvažnija pacifička ostrva su vulkanski arhipelag Reviljahihedo (sa ostrvima Sokoro, Klarion, San Benedikto i Roka Partida), arhipelag Marijas (sa 4 ostrva), te ostrva Gvadalupe,Anhel de la Gvarda, Sedros, Koronado, Rokas Alihos, Tiburon, dok je najveće ostrvo u atlanstskom primorju Kosumel.
Seizmička aktivnost[uredi - уреди | uredi izvor]
S obzirom da se u osnovi meksičkog kopna nalaze čak 4 velike tektonske ploče Meksiko se ubraja u seizmički i vulkanski najaktivnije regione na svetu. Najveći deo zemlje leži na severnoameričkoj tektonskoj ploči koja se na zapadu sudara sa pacifičkom pločom a na jugozapadu sa tektonskom pločom Kokos. Okeansko dno koje je kompaktnije i čvršće se usled kretanja podvlači pod kopno formirajući tako srednjoamerički tektonski rov koji se proteže duž južne obale Meksika. Podvlačenje Kokosove ploče je glavni uzročnik snažnih trusova u južnom delu Meksika. Stene sa okeanskog dna ove ploče koje se podvlače pod kopno se tope i izbijaju na površinu u vidu lave u području Transmeksičkog vulkanskog pojasa duž kojeg se nalaze brojni aktivni vulkani. Južni ogranak raseda San Andres je doveo do stvaranja Kalifornijskog zaliva i odvajanja poluostrva Donja Kalifornija od ostatka kontinenta, a ceo proces je praćen jakim trusovima u severozapadnom delu zemlje.
Usled tektonskih pokreta područje oko Akapulka na pacifičkoj obali je 19. septembra 1985. pogodio veoma jak zemljotres magnitude 8,1° rihtera. Stradalo je između 30.000 i 40.000 ljudi, od čega oko 10.000 u 300 km udaljenoj prestonici Meksiko Sitiju.[85] Bio je to najsmrtonosniji zabeleženi zemljotres u meksičkoj istoriji.
Vulkanske erupcije su takođe uobičajena pojava. Najpoznatiji (a ujedno i najmlađi) vulkan u Meksiku je Parikutin koji se naglo pojavio u noći 20. februara 1943. kao fisura u polju kukuruza u severnom delu države Mičoakan. Vulkan je za svega 7 dana od prve erupcije izbacio količinu lave i drugog materijala u visini petospratnice, a nakon godinu dana dostigao je visinu od 336 metara. Danas je Perikutin jedan od najaktivnijih vulkana u Meksiku, i trenutno je visok 2.800 metara.[84]
Hidrografija[uredi - уреди | uredi izvor]
U hidrološkom smislu i prema podacima nacionalnog instituta za statistiku i geografiju Meksika, cela teritorija zemlje je podeljena na 13 hidrološko-administrativnih regija koje su formirane na osnovu hidroloških karakteristika određenih oblasti.[86]
Reke koje teku ka obali su u najvećem broju slučajeva jako kratkog i strmog toka uslovljenog brojnim planinskim lancima koji se pružaju duž obale. Teritorija Meksika deli se na tri slivna područja:
- Pacifički sliv - ovom slivu pripada zapadni i jugozapadni deo zemlje;
- Atlantski sliv - na istoku, i deli se na sliv Meksičkog zaliva i sliv Karipskog mora;
- Endoreična područja - u centralnom delu zemlje, basen oivičen visokim planinama bez mogućnosti oticanja ka moru.
Najveće reke u Meksiku su Santijago i Balsas. U središnjoj zavali nalazi se nekoliko jezera: Čapala, Kuiceo i druga.
Klima[uredi - уреди | uredi izvor]
Meksiko je klimatski raznolika zemlja. Klimatski se deli na tri visinska pojasa. Najniži tierra caliente (vruća zemlja) obuhvata tropske ravnice u istočnom primorju sa visokom temperaturom i velikom količinom padavina. Iznad tog vrućeg pojasa nalazi se tierra templada (umerena zemlja) sa umerenom klimom koja je povoljna za život i rad čoveka. Iznad 2.000 m je tierra fría (hladna zemlja) gde su godišnja doba, a naročito leto i zima, izrazita. Unutrašnje zavale i ravnice imaju karakterističnu kontinentalnu klimu sa toplim letima i hladnim zimama. Na jugoistoku zemlje su tropske oblasti sa 8–10 vlažnih meseci godišnje. U oblasti povratnika, klima je sušna cele godine, dok je u oblasti poluostrva Kalifornije klima mediteranska.
0 komentari:
Objavi komentar